Sterrenkijken in de Biesbosch
‘Welke ster de wijzen volgden, zullen we nooit zeker weten’
Op weg naar sterrenwacht Mercurius in de Dordtse Biesbosch zie ik de volle maan aan de hemel staan. Het wakkert mijn enthousiasme aan. Vanavond ga ik sterrenkijken!
Voorzichtig rijd ik vanuit Dordrecht over een eindeloos lijkende, onverlichte weg. Harder dan 30 kilometer durf ik hier niet te rijden. Zoekend naar de ingang ga ik door de duisternis de parkeerplaats voorbij. Ik voel me net de wijzen uit het Oosten, die de weg ook even kwijt waren. Eindelijk stap ik vol verwachting Mercurius binnen, een wereld van planeten en sterren.
Natuurlijk wil ik het liefst meteen naar de koepel op het dak om door de telescoop te kijken. Mijn gids voor vanavond, Erik Blokland, stelt mijn verwachtingen direct bij. “In deze maand met veel bewolking en regen zijn er meestal niet veel sterren te zien. En het is nog volle maan ook, dan heb je lichtvervuiling, zeg maar.” En als voorbereiding op de praktijk van het sterrenkijken wil hij me liever eerst rondleiden door de tentoonstelling. “Hopelijk trekt de bewolking in die tijd dan ook nog weg.”
Wondere wereld
Erik is een van de medewerkers van Sterrenwacht Mercurius. “Deze sterrenwacht is een uit de hand gelopen hobby van een aantal mensen,” begint hij. “In 1991 bouwden ze hier eigenhandig deze sterrenwacht. De belangstelling van bezoekers en scholen was zo groot, dat Dordrecht vanaf 1998 subsidie aan ons verleent. De oprichters konden daarmee hun baan opzeggen en zich fulltime bezighouden met rondleidingen en lezingen.”
De tentoonstellingsruimte is een wondere wereld, vol met adembenemend mooie afbeeldingen van planeten, sterrenstelsels en melkwegen. Erik waarschuwt me dat hij met gemak een dag kan volpraten over alles wat er te zien is. Ik merk het; al snel buitelen de verhalen in rap tempo over me heen. Hij vertelt dat astronomie veel verder gaat dan kennis van de standen van planeten en sterren. Je kunt hier bijvoorbeeld ook zelf ervaren hoe twee kilo aardappelen weegt op de verschillende planeten door aan verschillende handvatten uit een kast te trekken. Ik probeer het uit: bij gebrek aan zwaartekracht weegt dat op Pluto en de maan helemaal niets.
Mythologie
“Mensen probeerden al vroeg aardse verschijnselen en gebeurtenissen te verklaren aan de hand van wat ze in het heelal zagen gebeuren,” vertelt Erik. Hij wijst op een overzicht van mythologische figuren aan de muur. “Veel namen van de huidige sterrenbeelden gaan terug naar de Griekse mythologie. Astrologie en astronomie liepen toen nog door elkaar. Ze koppelden in de oudheid deze mythologische figuren aan sterren en planeten en gaven hun daarmee een godenstatus. Zij bepaalden de gebeurtenissen op aarde. Na de introductie van sterke telescopen, waarmee je wetmatigheden in de ruimte kon vaststellen, waren die oude theorieën niet langer houdbaar. Maar mythologie is nooit verdwenen,” lacht Erik. “De zeevaarders uit de tijd van de VOC waren bang dat ze van die eindeloze, plat lijkende oceaan af zouden varen en in de diepte zouden vallen. Zij waren onopgeleid, maar ik ontvang hier nog steeds mensen die halsstarrig volhouden dat de aarde plat is. Die films en foto’s van het heelal zijn allemaal nep!”
Ik ontvang hier mensen die volhouden dat de aarde plat is
Ster van Betlehem
Natuurlijk wil ik weten hoe het zit met de ster van Betlehem. Alleen de evangelist Matteüs schrijft erover. Wie waren die wijzen, en welke ster was er dan te zien? Erik vindt het leuk om daarover te filosoferen. “Die vraag krijg ik van veel bezoekers,” antwoordt hij. “Wetenschappers doen er ook onderzoek naar. Punt is dat de Bijbel een religieus verhaal heeft gemaakt van de ster van Betlehem. Dat geeft het een bepaalde status en een wetenschappelijke uitleg daarnaast kan moeilijk liggen. Maar de exacte geboortedatum van Jezus is niet bekend, dus het is niet mogelijk de stand van de planeten en sterren te berekenen bij die gebeurtenis. Het blijft gissen welke ster Matteüs beschrijft.”
Erik helpt ons in elk geval wel meteen uit de droom dat het een ster met staart is geweest, zoals op kerstafbeeldingen vaak te zien is. “Een staart betekent dat het om een komeet ging, maar dat duidde men in die tijd als de aankondiging van een onheilspellende gebeurtenis. Zoiets kan dus niet van toepassing zijn op het kerstevangelie.”
Van alle theorieën die er rondgaan, vindt hij de meest aannemelijke optie dat er een zogeheten supernova te zien was, een geëxplodeerde ster. “Dat geeft een sterk licht dat je langere tijd kunt zien. Ook overdag.”
Vóór mijn bezoek leerde een zoektocht op internet mij dat de wijzen ook een samenstand van Jupiter en Saturnus gezien kunnen hebben. Ook wel een conjunctie genoemd. Dat gebeurt eens in de zoveel honderd jaar en geeft ook een sterk licht. Wat vindt Erik daarvan? “De godsdienstige duiding daarvan was, dat er een belangrijke persoon geboren zou worden. Maar ja, zo’n conjunctie is een paar maanden zichtbaar. Dan gebeurt er natuurlijk altijd wel wat. Welke ster of welk verschijnsel de wijzen volgden, zullen we nooit zeker weten,” meent Erik. “Het blijft een mysterie, maar dat is toch eigenlijk mooi.”
De wijzen
Over de afkomst van de wijzen blaast Erik ook wat vanzelfsprekendheden om. “Als ze uit het Oosten kwamen, zouden ze paarden hebben en geen kamelen. Mensen in Egypte hadden kamelen. En nog iets: denk niet dat ze de ster letterlijk volgden; dan zouden ze rondjes gelopen hebben, omdat de planeten draaien. Ze moeten een teken aan het firmament gezien hebben, en daar gingen ze op af.”
En de mogelijkheid dat Matteüs het verhaal van de ster en wijzen heeft opgevoerd om zijn verhaal een serieuze status te geven? Dat was een bekende techniek uit de verhalentraditie. Hij sluit ermee aan bij de religieuze duiding van de sterren in die tijd, ook door Joden. Als je hiervan uitgaat, zouden volgens Peter Barthel, astronoom in Groningen, de wijzen heel goed Joodse geleerden kunnen zijn die na de Babylonische ballingschap in het Oosten waren achtergebleven. Zij verwachtten de Messias en deze ster zou duiden op Zijn komst. Maar wie de wijzen echt waren, zal ook wel een mysterie blijven.
Boodschap aan het heelal
De verhalen over ufo’s die af en toe opduiken, herinneren mij eraan dat de gedachte aan buitenaards leven een volksmythe is. Maar mijn hersenen worden alweer geschud. In de tentoonstelling laat Erik me een kopie zien van de ruimtesondes Voyager 1 en 2, die in 1977 door de NASA de ruimte in werden gestuurd. Er staat een golden record bij, het ziet eruit als een goudkleurige lp. “Die is meegestuurd voor het geval een buitenaardse mogendheid zich af zou vragen waar dit wonderlijke apparaat vandaan kwam,” legt Erik uit. “In wiskundige termen staat de locatie van de aarde in het heelal erop aangeduid. Een intelligent wezen, waar dan ook uit het oneindige heelal, begrijpt wiskunde – is de redenering. Er staat ook een groet op in alle wereldtalen aan de vinders, samen met allerlei aardse geluiden.”
Telescoop
Suizebollend van alle informatie ga ik nu eindelijk de trap op naar de koepel. Erik doet wat schemerige verlichting aan en daar zie ik dan de indrukwekkende telescoop staan. Een enorm gevaarte van zo’n 1200 kilo, 100 jaar geleden met de hand gemaakt in Oost-Duitsland. “En hij functioneert nog steeds perfect,” glundert Erik. Met een druk op de knop schuift de koepel langzaam open. Het geeft een spannend sfeertje. Behendig manoeuvreert Erik de telescoop in de juiste richting. Helaas is de bewolking halsstarrig boven de Biesbosch blijven hangen. Behalve de uitbundig schijnende volle maan, krijgen we alleen Jupiter in beeld. Een felle, witte bol aan de hemel, ook met het blote oog waarneembaar. Fascinerend als je beseft hoe ver deze planeet van de aarde is verwijderd. Af en toe kruipt er een wolk voor, maar dan staat Jupiter weer te stralen.
Ik had gehoopt meer te zien, maar troost me met de gedachte dat deze planeet ook in het kerstverhaal mogelijk een rol speelt. Erik registreert ook nog enkele andere sterren, maar dat moet aan zijn geoefende oog liggen. Ik zie ze niet, te vaag door het licht van de maan. Bijna Kerst of niet, we moeten het met deze sterrenhemel doen vanavond. “Voor een heldere sterrenhemel moet je terugkomen in januari of februari,” moedigt Erik me aan. “Met de winterkou heb je de helderste nachten.” Plotseling verschijnt er een prachtige grote lichtkrans om de maan, met kleuren van de regenboog. We genieten. Toch nog een knipoog uit het heelal vanavond.
Volksverhalen
Al zie je de maan ook met het blote oog, toch is het leuk om er door een telescoop naar te kijken. Al turend doet de maan me denken aan een zwart-witafbeelding van de aarde. De lichte en donkere vlekken als zeeën en continenten. “Dat is geen gekke gedachte,” reageert Erik. “Die donkere plekken zijn enorme kraters die er lang geleden zijn ingeslagen. De witte plekken zijn kraters van jongere datum.
Men dacht ook dat Mars bewoond was,” vervolgt hij lachend. “De enorme valleien op Mars lijken met het blote oog op een waterwegennet, zoals boeren die aanleggen om hun land te bevloeien. Daar moesten dus marsmannetjes leven, zo werd gedacht.”
Hondenweer
Hij heeft nog meer grappige weetjes. “Weet je waarom we van hondenweer spreken? Voor de boeren deden de sterren dienst als kalender en buienradar. Bij een bepaalde stand van Sirius in het sterrenbeeld Grote Hond, wisten ze dat het flink zou gaan regenen. Het werd hondenweer. Snel de oogst binnenhalen dus!”
In het dagelijks leven staan we er niet bij stil wat we aan de astronomie te danken hebben. Hoe denk je dat we aan de kalender komen met de indeling van seizoenen en jaren? En de klok? En hoe gewoon is het om te vertrouwen op de weersvoorspellingen en – hoera – een gps waarmee ik in het donker de weg vond naar deze sterrenwacht. “Astronomie staat aan de basis van de wetenschap,” stelt Erik. “Zie het als de stam van een boom waar alle andere wetenschappelijke disciplines de takken van zijn.”
Tekst: Mieke Kerkhof-Scheenaard
Beeld: Nathalie van der Straten-Folkersma
