Filmrecensie Black Panther: overwin je door geweld of door lijdzaamheid

De nieuwe film Black Panther zorgt voor hoogspanning op het scherm en legt jou als kijker een dringende vraag op: Hoe beweeg ik mij in een wereld waar je moet kiezen tussen de schijnbare tegenstelling geweld of lijdzaamheid? Filmresencent Jaap-Harm de Jong bespreekt de film. 

Hoogspanning

Overwin je of word je overwonnen? Deze vraag zorgt voor hoogspanning in Black Panther, de nieuwste verfilming van een Marvel Comic. Het verhaal speelt zich af in het Afrikaanse, fictieve Wakanda. De magische grondstof ‘vibranium’ – ooit als meteoor ingeslagen in het land – maakt het land welvarend en kwetsbaar tegelijkertijd. Het biedt ongekende technologische mogelijkheden en is het hoogst haalbare voor wie hongert naar macht. Terroristen en geheime diensten willen meer weten van het materiaal dat sterker is dan grafeen en kostbaarder dan diamant.

Wat je voorgeschoteld krijgt is qua beeld en geluid dan ook behoorlijk overdonderend.

Wie ruim twee uur Black Panther over zich heen laat komen, bevindt zich in een achtbaan van popcornvermaak. De mannen en vrouwen zijn fysiek in topvorm, de actie is snel en futuristisch en af en toe is er ruimte voor wat flauwe humor. De gemiddelde bioscoopbezoeker ziet misschien niet eens meer dan dat. Wat je voorgeschoteld krijgt is qua beeld en geluid dan ook behoorlijk overdonderend. Een moment van bezinning nemen waarin je je afvraagt wat zich onder de oppervlakte afspeelt is niet eenvoudig. De oogstrelend vormgegeven vechtpartijen volgen elkaar in rap tempo op.

En toch gebeurt er veel meer dan je op het eerste gezicht zou denken.

Trailer Black Panther

De weergave van deze video vereist jouw toestemming voor social media cookies.

Toestemmingen aanpassen

Zwarte hoofdrollen en vrouwen

Allereerst is het opvallend dat in een voorheen vaak witgekleurd superheldenuniversum een film opduikt waarvan het gros van de acteurs zwart is. Slechts twee witte mannen spelen een rol van betekenis in het verhaal en dat zijn de typische bad guy en een goedbedoelende Amerikaan die maar met moeite het hoge tempo om hem heen kan bijhouden.

Black Panther doorbreekt een heleboel vastgeroeste rolpatronen in één klap.

Daarnaast zijn de belangrijkste plaatsen van handeling Afrika en Azië. Waar Hollywood steeds gevoeliger raakt voor beschuldigingen van ‘whitewashing’, wordt hier een reuzenstap gezet richting de vanzelfsprekendheid van zwarte hoofdrollen. Dat de elitetroepen van de koning van Wakanda ook nog eens helemaal bestaan uit vrouwen, zorgt ervoor dat Black Panther een heleboel vastgeroeste rolpatronen in één klap doorbreekt. Ik voelde als witte man opeens haarfijn aan hoe het is om de uitzondering te zijn in een film. Vaak ben ik me daar niet eens van bewust, maar Black Panther drukte me op subtiele manier met mijn neus op de feiten.

Het verhaal

Kortweg uitleggen waar Black Panther over gaat is niet heel eenvoudig. Het is een fictieve wereld met een eigen mythologie. De eerste scène schetst in enkele pennenstreken hoe Wakanda tot stand kwam. Een kritische mythologie is het, want de welvaart van het land is nooit veilig geweest voor hebberige vingers uit het westen. Ook blijkt dat de zwarte bevolking onder geweld verspreid is geraakt over de wereld. Kolonialisme en slavernij worden zo even aangestipt.

Het is nu de grote vraag hoe T’Challa als nieuwe koning van Wakanda zijn rol gaat vormgeven. (Voor de duidelijkheid: de koning krijgt door het eten van een hartvormig kruid superkrachten en is dan de Black Panther.) Hij kiest er net als zijn vader  voor zijn onderdanen in vrede, rust en afzondering te laten leven.

Deze beslissing zorgt voor spanningen: Is het niet de verantwoordelijkheid van de koning en zijn onderdanen om broeders en zusters wereldwijd aan de macht te laten komen? Ze na al die jaren van onderdrukking de mogelijkheid te geven terug te slaan? Met ‘vibranium’ in handen is zoiets ook geen wensdenken, maar een concrete mogelijkheid. De eerdergenoemde stelling komt hierbij in al zijn scherpte naar voren: overwin je of word je overwonnen?

Tradities en rituelen

Uit de houding van koning T’Challa blijkt dat het een valse tegenstelling is. Dat hij ervoor kiest niet de agressor te zijn, betekent niet dat hij over zich heen laat lopen. Eerst moet hij wel in het reine komen met de erfenis die zijn vader heeft nagelaten (zijn dood komt terug in Captain America). Een man van onbesproken gedrag, zo dacht hij eerst. Een man die een monumentale fout heeft gemaakt, zo blijkt later. Hoe hij zelf koning wil zijn is voor T’Challa een belangrijke vraag.

Het ene moment vlieg je nog mee in een supergeavanceerd vliegtuig, het volgende schuif je aan bij een traditionele ceremonie met gezang, gebed en de bevolking in traditionele kledij.

Want al is Wakanda een land vol ongekende technologische mogelijkheden, de tradities worden niet uit het oog verloren. Het aanvaarden van het koningschap blijkt omgeven met de nodige rituelen. Het levert een aparte kijkervaring op. Het ene moment vlieg je nog mee in een supergeavanceerd vliegtuig, het volgende schuif je aan bij een traditionele ceremonie met gezang, gebed en de bevolking in traditionele kledij. In Wakanda gaan deze zaken hand in hand.

Gelijke munt

Ergens ook wel apart dat ik blijkbaar een keuze wil maken. Waarom kun je niet kiezen voor vernieuwing naast aloude gewoonten? Ben ik teveel gevormd door een maatschappij waar vooruitgang zo snel gaat dat mensen ontworteld raken? Ik moet denken aan een boek dat ik ooit las. Het heet ‘Ancient-Future Time’ en is geschreven door Robbert Webber. De schrijver zoekt naar wijsheid uit de vroege kerk om zo als gelovige stand te houden in een snel veranderende wereld. Is Wakanda een verbeelding van zijn ideaal?

Een belangrijk ritueel is een gesprek met de voorouders waarin de nieuwe koning in samenspraak zijn eigen koers bepaalt. T’Challa is stevig geworteld in die traditie, maar trekt op een zeker moment ook een streep. Tot hier en niet verder! Dankbaar aanvaardt hij de erfenis, moedig durft hij ook de neerwaartse spiraal te doorbreken die is ontstaan door de fouten van zijn vader.

Als zoon kan hij, wat hem als koning overgedragen is, doorbreken en hoeft hij niet te boeten voor de schuld van zijn vader. Pas dan kan de tegenstelling overwonnen worden. Wakanda zal niet met gelijke munt terugbetalen, maar alles in het werk stellen om het kwade te overwinnen door het goede. Dat is hoe ze in de wereld willen staan. Afgezonderd van de wereld en actief aanwezig in de wereld.

Christusfiguur

Een spannende paradoxale middenweg die te denken geeft. Het lijkt op de weg die Jezus gaat. Een overwinning die op verlies lijkt. Een verlies dat een overwinning blijkt. Een weg die ik zelf ook het liefst zou gaan, maar die door zijn paradoxale karakter vaak zwaar aanvoelt.

Door de dood heen het leven vinden: de weg die T’Challa als een ware Christusfiguur gaat.

Hoe behoud ik het evenwicht als mijn boosheid opborrelt of berusting zich van mij meester maakt? Toch lijkt Black Panther juist die weg te wijzen: Niet overwinnen of overwonnen worden, maar door de dood heen het leven vinden. Het is de weg die T’Challa als een ware Christusfiguur gaat. In zijn diepere lagen zet de film één vraag scherp neer: Hoe beweeg ik mij in een wereld die vaak kiest voor de valse tegenstelling? Van geweld enerzijds en lijdzaamheid anderzijds. Als je daarover gaat nadenken, versnellen je hersens en vertragen je kaken. De bodem van je bak popcorn blijkt dan nog niet zomaar in zicht.

Black Panther | Regie: Ryan Coogler | Met: Chadwick Boseman, Michael B. Jordan, Forest Whitaker, Lupita Nyong’o, e.a. | Soundtrack: Kendrick Lamar, e.a. Leestip: artikel in Time over Black Panther.

Jaap-Harm de Jong is theoloog, geeft les aan de studenten van het Baptisten Seminarium en schrijft filmrecensies voor het Nederlands Dagblad. Voor Lazarus gaat Jaap-Harm bloggen over spraakmakende films.