Alle informatie uit aflevering 6: Job
Achtergrondinformatie Job
Het is een van de grootste vragen van het leven: waarom is er lijden in de wereld? En dan zeker als je daar vanuit het christendom bij betrekt dat God goed is en almachtig. Daarom hebben veel kunstenaars en ook de schrijvers van de bijbel zich met deze vraag beziggehouden.
Het verhaal van Job is een raamvertelling. Job is een nette man, die goed leefde, en toch alles kwijtraakt, omdat God een weddenschap aangaat met de duivel. Vervolgens komen er allemaal monologen van Job, van zijn vrienden en van God, over waarom dit Job overkomt.
Verhaal: Job
Job 1
[1] In het land Us woonde een man die Job heette. Hij was rechtschapen en onberispelijk, hij had ontzag voor God en meed het kwaad. [2] Job had zeven zonen en drie dochters. [3] Hij bezat zevenduizend schapen en geiten, drieduizend kamelen, vijfhonderd span runderen, vijfhonderd ezelinnen en een groot aantal slaven en slavinnen. Hij was de aanzienlijkste man van het Oosten. [6] Op een dag kwamen de hemelbewoners hun opwachting maken bij de HEER, en ook Satan bevond zich onder hen. [7] De HEER vroeg aan Satan: ‘Waar kom je vandaan?’ Hij antwoordde: ‘Ik heb rondgezworven en rondgedoold op aarde.’ [8] De HEER vroeg aan Satan: ‘Heb je ook op mijn dienaar Job gelet? Zoals hij is er niemand op aarde: hij is rechtschapen en onberispelijk, hij heeft ontzag voor God en mijdt het kwaad.’ [9] Satan antwoordde de HEER: ‘Zou Job werkelijk zonder reden zoveel ontzag voor God hebben? [10] U beschermt hem immers, evenals zijn gezin en alles wat hem toebehoort. U hebt het werk dat hij doet gezegend, zodat zijn bezit zich steeds meer uitbreidt. [11] Maar als u uw hand naar hem uitstrekt en aantast wat hem toebehoort, zal hij u ongetwijfeld in uw gezicht vervloeken.’ [12] Toen zei de HEER tegen Satan: ‘Goed, met alles wat van hem is mag je doen wat je wilt, maar raak Job zelf niet aan.’ Hierop vertrok Satan. Satan neemt Job alles af: zijn kinderen komen om omdat het huis waarin ze zitten door een storm instort, zijn kuddes en knechten worden gedood en Job zelf raakt van top tot teen bedekt met zweren. [8] Job pakte een potscherf om zich te krabben, terwijl hij in het stof en het vuil zat. [9] Zijn vrouw zei tegen hem: ‘Waarom blijf je zo onberispelijk? Vervloek God toch en sterf.’ [10] Maar Job zei tegen haar: ‘Je woorden zijn de woorden van een dwaas. Al het goede aanvaarden we van God, zouden we dan het kwade niet aanvaarden?’ Ondanks alles zondigde Job niet en sprak hij geen onvertogen woord.
Waarom overkomt mij dit?
A Serious Man van The Coen Brothers (2009). The Coen Brothers zijn bekend van onder andere Fargo, The Big Lebowski, No Country for Old Men. Hun films gaan vaak over de onverklaarbaarheid van het leven, waarbij ze onder andere geïnspireerd zijn door de filosofie van Albert Camus over het absurde (zie De mythe van Sisyphus, 1942). In A Serious Man wordt een keurige Joodse man geconfronteerd met dat zijn leven instort: hij dreigt ontslagen te worden, zijn vrouw gaat er vandoor met een ander, zijn kinderen ontsporen en hij lijkt ook nog een mysterieuze ziekte te hebben. Hij gaat op zoek naar het antwoord op de vraag waarom hem dit overkomt. Daarbij raadpleegt hij drie rabbi’s, een verwijzing naar de drie vrienden van Job.
Een antwoord blijft uit. Op het einde steekt weliswaar een storm op (net als in het verhaal van Job), maar de film eindigt daar. Dus we horen geen antwoord van God.
Het Zoutpad van Raynor Winn (2018) is een non-fictieboek dat gaat over een echtpaar dat in de schulden komt, doordat ze met een vriend meeinvesteren. Vervolgens is de man ook nog ongeneeslijk ziek. Ze gaan het zoutpad lopen, een kustpad door het zuiden van Groot-Britannië. Als lezer begin je je af te vragen: waarom overkomt de hoofdpersonen dit? Hebben ze niet iets fout gedaan? We koppelen onheil dat mensen overkomt vaak aan schuld. Daar lopen ook de hoofdpersonen tegenaan. Ze worden dakloos en ze worden afgewezen als ze dat vertellen, dus gaan ze het verzwijgen. Want iedereen denkt: dan ben je vast verslaafd of heb je wat op je kerfstok. De wereld heeft een soort hekel aan met wie het slecht gaat.
Dat zegt ook Job (Job 12:5-6)
[5] Ongeluk verdient verachting, denkt de zorgeloze,
de wankelende wordt omvergestoten.
[6] De huizen van geweldplegers staan onbedreigd,
Gods beschimpers zijn volkomen veilig,
ze hebben hem naar hun hand gezet.
En Job 16:8
[8] U hebt mij aangetast, en dat spreekt tegen mij.
Mijn ziekte teert mij uit, daarmee word ik aangeklaagd.
Job van Joseph Roth (1930)
In dit boek stelt de hoofdpersoon Mendel Singer de vraag: waarom overkomt míj dit? Waarom ik en niet de anderen? Mendel emigreert uit Rusland naar Amerika en raakt zijn kinderen en vrouw kwijt.
‘Het is uit, uit, uit met Mendel Singer’ roept hij en stampt er met zijn laarzen de maat bij, zodat de vloerplanken dreunen en de pannen tegen de muur beginnen te klepperen. ‘Hij heeft geen zoon, hij heeft geen dochter, hij heeft geen vrouw, hij heeft geen Heimat, hij heeft geen geld. God zegt: Ik heb Mendel Singer gestraft; maar waarom heeft God hem gestraft? Waarom Lemmel, de slager, niet? Waarom straft Hij Skowronnek niet? Waarom straft Hij Menkes niet? Alleen Mendel straft Hij. Mendel krijgt de dood, Mendel krijgt de waanzin, Mendel krijgt de honger, alle gaven Gods krijgt Mendel.’…”.
Uiteindelijk komt er een vorm van verlossing, namelijk acceptatie. En bovendien krijgt Lemmel, in lijn met de Bijbelse Job, uiteindelijk ook iets terug: zijn zoon die hij achtergelaten heeft in Rusland.
Het antwoord van God
In de film Tree of Life van Terrence Malick (2011) komen dezelfde vragen voor, maar komt ook het antwoord van God. Malick is bekend van zijn poetische films, waar vaak nauwelijks een plot in zit: The Thin Red Line, The New World, A Hidden Life.
In de film speelt Sean Penn, die terugblikt op zijn jeugd, en Jessica Chastain en Brad Pitt zijn zijn ouders. Sean Penn heeft in zijn jeugd zijn broertje verloren en de film draait om de vraag: waarom is dit gebeurd?
Uiteindelijk spreekt God in het boek van Job en ook in de film Tree of Life. In de film wordt dit weergegeven in lange montages van natuurbeelden en beelden van de oerknal. Het zijn referenties naar het antwoord van God aan Job:
Job 38:
[4] Waar was jij toen ik de aarde grondvestte?
Vertel het me, als je zoveel weet.
[5] Wie stelde haar grenzen vast? Jij weet dat toch?
Wie strekte het meetlint over haar uit?
[6] Waar zijn haar sokkels verankerd,
wie heeft haar hoeksteen gelegd,
[7] terwijl de morgensterren samen jubelden
en Gods zonen het uitschreeuwden van vreugde?
[8] En wie sloot de zee af met een deur,
toen ze uit de schoot van de aarde brak?
[9] Ik hulde haar in een gewaad van wolken
en omwond haar met donkere nevels.
[10] Ik legde haar mijn grenzen op
en sloot haar af met deur en grendelbalk,
[11] en zei: “Tot hiertoe en niet verder,
dit is de grens die ik je trotse golven stel.”
[12] Heb jij ooit de morgen ontboden,
de dageraad zijn plaats gewezen,
[13] om de uiteinden van de aarde te pakken
en de goddelozen van haar af te schudden?
Daarmee wordt het lijden van de personages in een breder kader geplaatst, in een eeuwig perspectief.
De opstand
Dit antwoord van God kan troostrijk zijn, maar ook een negeren van de emoties van de treurenden.
In de Gebroeders Karamazov van Fjodor Dostojevski (1880) komen drie broers voor, met alle drie een geheel andere levenshouding - Dimitri is een opvliegende losbol, Ivan is een felle atheïst, Aljosja een zachtaardige gelovige.
In het hoofdstuk Rebellie gaat Ivan uitgebreid in op hoeveel leed er is in de wereld en vooral kinderen raakt. Hij vindt dat theorieën over het lijden in geen verhouding staan tot het lijden en wil het lijden niet “begrijpen”
“Ik begrijp niets, en ik wil nu ook niets begrijpen. Ik wil me aan de feiten houden. Lang geleden heb ik het besluit genomen niets te begrijpen. Want als ik iets wil begrijpen, dan pleeg ik meteen verraad aan de feiten, en ik heb besloten me aan de feiten te houden.”.
“Daarom doe ik ook geheel en al afstand van de hogere harmonie. Die is niet één traan waard van ook maar één mishandeld kind (..) Er is ook veel te veel waarde gehecht aan die harmonie, maar de toegangsprijs gaat ons budget verre te boven. Daarom wil ik mijn toegangskaartje zo snel mogelijk weer omruilen. (..) Het is niet dat ik God niet aanvaard, Aljosja, alleen geef ik Hem mijn kaartje met alle respect terug.”
En het is dus een aanklacht aan Gods werkelijkheid:
”Stel je voor dat jijzelf het gebouw van het menselijk lot optrekt met het doel de mensen in de finale gelukkig te maken, hen ten slotte vrede en rust te geven, maar dat het daarvoor noodzakelijk, onvermijdelijk is om slechts één piepklein wezentje te kwellen, datzelfde kindje dat met zijn vuistje op zijn borst slaat, en dat je dat berouw op zijn ongewroken traantjes moet grondvesten, zou je ermee instemmen op die voorwaarden de architect te zijn?"
Hét antwoord?
In al deze kunstvormen komen verschillende perspectieven op de vraag naar het lijden langs. Zo moeten we het boek Job zelf ook zien. Niet als een lineair verhaal met een kant-en-klaar antwoord.
In ieder geval zien we in het boek dat Job flink klaagt over zijn lot en ook tekeergaat tegen God. En blijkbaar is dat dus ok.
Overige kunst
Films:
God on Trial van Andy De Emmony (2008), gebaseerd op het boek van Elie Wiesel (1979).
Leviathan van Andrej Zvyagintsev (2014). De hoofdpersoon raakt alles kwijt. Zijn huis wordt onder andere platgegooid om er een kerk neer te zetten. Op het eind houdt de priester een vrome preek in kerk, dat uiteindelijk het allemaal wel goed zit. Religie wordt zo als “saus” over het onrecht heen gegoten.
God’s not dead van Harold Cronk (2014). Christelijke film, waarin de vraag van het lijden wordt besproken in het licht van een gelovige student die in debat gaat met zijn atheïstische universiteitsdocent.
Literatuur:
Berlin Alexanderplatz van Alfred Döblin (1929)
J.B. van Archibald MacLeish (1958) is een toneelstuk, geschreven in free verse. Hoofdpersoon J.B. komt in de knel door het spel tussen God en de duivel, maar kiest ervoor beide af te wijzen en met zijn vrouw een nieuw leven te beginnen.
Kunst:
Jean Fouquet, Job ligt op de mesthoop en luistert naar zijn drie vrienden, 1450. Miniatuur in getijdenboek
Georges de La Tour, Job wordt door zijn vrouw bespot, 1632-5
William Blake, het rouwbeklag van Job, ca 1786
Zadkine, De ellende van Job, 1914
Pierre de Grauw, Waar is die God van jou?, 2000
