Alle informatie uit aflevering 3- Jozef

Kunst uit de uitzending

19 februari 2021 · Leestijd 10 min

In deze derde aflevering duiken we in een hero’s journey. Het verhaal van Jozef is een van de eerste echt grote verhalen in de Bijbel en we lopen het in deze aflevering chronologisch door.

Daarbij putten we ook uit het boek The Hero with a Thousand Faces van Joseph Campbell. In dit boek vertelt Campbell over hoe mythes en verhalen van allerlei culturen, overal ter wereld en in allerlei tijden, overeenkomsten vertonen. De bouwstenen van deze verhalen heeft hij vertaald naar een monomythe. In deze aflevering bekijken we het verhaal Jozef met die bril.

Het verhaal - Jozef en zijn dromen

Genesis 37
[3] Omdat Israël al oud was toen Jozef werd geboren, hield hij meer van Jozef dan van zijn andere zonen, en hij had een prachtig bovenkleed voor hem laten maken in allerlei kleuren. [4] De broers zagen wel dat hun vader het meest van Jozef hield. Daarom konden ze Jozef niet uitstaan en kon er geen vriendelijk woord voor hem af. [5] Op een keer had Jozef een droom. Toen hij die aan zijn broers vertelde, kregen ze een nog grotere hekel aan hem. [6] ‘Moeten jullie nu eens horen wat ik heb gedroomd,’ zei hij. [7] ‘We waren op het land schoven aan het binden, en toen kwam mijn schoof overeind en bleef rechtop staan. En jullie schoven gingen om die van mij heen staan en bogen daarvoor.’ [8] Zijn broers zeiden: ‘Dacht je soms koning over ons te worden? Wil je over ons heersen?’ Vanwege dat gepraat over zijn dromen gingen ze hem hoe langer hoe meer haten. [9] Opnieuw kreeg hij een droom die hij aan zijn broers vertelde. ‘Ik heb alweer een droom gehad,’ zei hij. ‘Nu bogen de zon, de maan en elf sterren zich voor mij neer.’ [10] Toen hij dit aan zijn vader en zijn broers vertelde, wees zijn vader hem terecht: ‘Zeg, wat is dat voor een droom! Moeten ik, je moeder en je broers ons soms voor jou komen neerbuigen?’ [11] De broers konden Jozef wel vermoorden, maar zijn vader bleef nadenken over wat er gebeurd was.

Directe vertolkingen van Jozef

Het verhaal van Jozef is vaak verfilmd, maar toch zijn de verfilmingen over het algemeen iets minder dan verfilmingen van andere Bijbelverhalen.

Joseph in the Land of Egypt (1914)
The Story of Joseph and His Brethern (1962)
The Bible: Joseph (1995)
Slave of Dreams (1995)

Joseph: King of Dreams (2000, Dreamworks) is bijvoorbeeld toch een mindere uitvoering van The Prince of Egypt (1998).

Joseph and the Amazing Technicolor Dreamcoat (1972) van Tim Rice & Andrew Lloyd Webber
Enkele jaren terug was het programma Op zoek naar Jozef op tv. Hierin ging men op zoek naar een nieuwe vertolker van Jozef voor de musical Joseph and the Amazing Technicolor Dreamcoat (1972) van Tim Rice & Andrew Lloyd Webber. Een filmversie van de musical stamt uit 1999, met Donny Osmond.

De weergave van deze video vereist jouw toestemming voor social media cookies.

Jozef en zijn broers van Thomas Mann is een uitgebreide navertelling van het verhaal van Jozef. Het boek bestaat uit meerdere delen die verschenen tussen 1933 en 1943. Mann plaatst het verhaal in een veel bredere mythologische context en maakt het tijdloos. Het gaat, zegt hij onder meer, om de opheffing van de tijd, om een verwisseling van overlevering en profetie, zodat het woord ‘eens’ zowel verleden als toekomst betekent. ,,De essentie van het geheim is het tijdloze heden”, schrijft Mann. Daarom vieren we feesten en houden plechtigheden, elke Kerstmis opnieuw wordt het kind geboren dat de wereld zal redden – het is gebeurd, het gebeurt, het zal gebeuren.

Call to action

De profetische dromen van Jozef noemt Joseph Campbell in zijn boek de “call to action”. De held van het verhaal wordt op het spoor van het avontuur gezet.

Voorbeelden (films):
- Batman begins
- Terminator II
- Star Wars

Voorbeelden (literatuur):
- De droom van de vrouw van Pilatus (Mat. 27:19)
- De Avonden van Reve, waarin de dromen iets vertellen over de ware gemoedstoestand van de hoofdpersoon

Het verhaal - Jozef in de put

Genesis 37
[12] Toen Jozefs broers er eens op uit getrokken waren om de kudden van hun vader bij Sichem te laten grazen, [13] zei Israël tegen Jozef: ‘Zoals je weet zijn je broers het vee aan het weiden bij Sichem. (..) Ga kijken hoe je broers het maken en hoe het met het vee staat, en breng mij dan verslag uit.’ (..) [15] (..) Jozef ging zijn broers achterna en trof hen in Dotan aan. [18] Zijn broers zagen hem al van ver, en nog voordat hij hen had bereikt, hadden ze een plan beraamd om hem te doden. [19] ‘Kijk daar eens,’ zeiden ze tegen elkaar, ‘daar komt die meesterdromer aan. [20] Dit is onze kans! Laten we hem vermoorden en hem ergens in een put gooien. We zeggen gewoon dat hij door een roofdier is verslonden. Dan zullen we eens zien wat er van zijn dromen uitkomt.’ [21] Toen Ruben dat hoorde, wilde hij proberen Jozef te redden. ‘Nee, laten we hem niet om het leven brengen,’ zei hij. [22] ‘Er mag geen bloed vloeien! Gooi hem in die put hier, in deze verlaten streek, maar breng hem niet om. (..) [23] Zodra Jozef bij zijn broers was gekomen, trokken ze hem zijn bovenkleed uit, dat mooie veelkleurige gewaad, [24] en gooiden hem in de put; de put was leeg, er stond geen water in. [25] Daarna gingen ze zitten eten.

Jozef wordt in Egypte gekocht door Potifar, een vooraanstaande Egyptische ambtenaar. Jozef wordt zijn vertrouweling in zijn huishouding.

De put en verkocht als slaaf

Duidelijk door Jozef beïnvloed zijn: Ben Hur van William Wyler (1959) en Gladiator van Ridley Scott (2000). De helden van deze verhalen worden als slaaf verkocht.

En ook in Disneyfilms:
Aladdin opgesloten in grot
Belle opgesloten door Beest
Nemo opgesloten in aquarium
Neo in The Matrix van Lana Wachowski en Lilly Wachowskidie (1999) wakker wordt in ‘put’ en blijkt een slaaf te zijn. En ook bekend element in Disneyfilms: Aladdin opgesloten in grot, Belle opgesloten door Beest, Nemo in het aquarium…

Broedertwist

Joost van den Vondel benadrukt Joseph in Dothan(1644) in de eerste plaats de betreurenswaardige twist tussen broers, toch´leden eens lichaams zijnde´. Hij ziet die broederstrijd terug in zijn eigen tijd, waarin verschillende stromingen christenen elkaar naar het leven staan.

In een toelichting schrijft Vondel: ”Jozefs historie is te allen tijde zoo in 't klein als in 't groot, herspeeld onder allerhande geslachten en volken: gelijk nog hedendaags onder de Christenen, die, gebroeders en leden eens lichaams zijnde, en zich luttel aan Jozefs verdriet keerende, den onnoozele dagelijks vangen, verkoopen en leveren aan hunne allerbitterste en gezworen erfvijanden; wanneer ze, de een den ander verradende en vernielende, liever de poorten van Christenrtijk voor de Ismaelleren open zetten dan malkanderen toegeven en ondergaan.”

Het monument in Memphis op de plek waar MLK jr. is vermoord in 1968 staat een stuk uit deze Bijbelpassage: “They said to one another, behold, here cometh the dreamer... Let us slay him... And we shall see what becomes of his dreams."

Het verhaal - Jozef en de vrouw van potifar

Genesis 39
Jozef was knap en aantrekkelijk. [7] Na verloop van tijd liet de vrouw van zijn meester haar oog op hem vallen. ‘Kom bij me liggen,’ zei ze. [8] Maar dat weigerde hij. ‘Sinds ik hier ben,’ zei hij, ‘maakt mijn meester zich geen zorgen meer over wat dan ook hier in huis, en hij heeft mij het beheer gegeven over al zijn bezittingen. [9] Ik heb hier evenveel gezag als hij, en hij heeft mij niets onthouden behalve u, omdat u zijn vrouw bent. Hoe zou ik dan zo’n grote wandaad kunnen begaan en zo kunnen zondigen tegen God?’ [10] Dag in dag uit probeerde ze Jozef over te halen, maar hij gaf niet toe, hij wilde niet bij haar gaan liggen. [11] Maar op zekere dag, toen hij de binnenvertrekken in kwam om zijn werk te doen en daar niemand anders van de bedienden was, [12] greep ze hem bij zijn kleed. ‘Kom bij me liggen,’ drong ze aan, maar hij vluchtte naar buiten; zijn kleed liet hij bij haar achter. [13] Toen ze besefte dat hij gevlucht was en zijn kleed bij haar had gelaten, [14] riep ze haar bedienden en zei tegen hen: ‘Mooi is dat! Hij moest zo nodig een Hebreeër in huis halen – zeker om zich met ons te kunnen vermaken! Die man is mijn kamer binnengedrongen en wilde bij me komen liggen, maar ik begon hard te schreeuwen. [15] Toen hij dat hoorde, ging hij ervandoor en liet zijn kleed hier bij mij achter.’ [16] Ze liet het kleed naast zich liggen totdat Jozefs meester thuiskwam, [17] en vertelde hem hetzelfde verhaal (..) [19] Toen Jozefs meester haar hoorde vertellen dat ze zo door zijn slaaf was behandeld, werd hij woedend. [20] Hij liet Jozef oppakken en in de gevangenis zetten die bestemd was voor de gevangenen van de koning.

Verleiding

Verleiding is een belangrijk element in de hero’s journey van Joseph Campbell.

Bij Thomas Mann is Potifar impotent, de vrouw is echt verleidelijk en echt beminnelijk en echt verliefd. Jozef gaat er niet op in, want hij verwacht meer van zichzelf, hij heeft een redenering vol van zuiverheid en hogere dingen voor zichzelf gecreëerd waardoor hij niet lichamelijk kan worden.

Bij De Belofte aan Rachel van Hubert Lampo komt het wel degelijk tot iets tussen Jozef en Tjenuna zoals ze daar heet – daar is Tjenuna ook een bijzondere en onbevredigde vrouw.

Voorbeeld in de film is de Dark Side in Star Wars of De Ring in Lord of the Rings. Vrij directe verwijzing komt voor in The Graduate van Mike Nichols (1967):

De weergave van deze video vereist jouw toestemming voor social media cookies.

Jozef als onderkoning

Jozef wordt, dankzij het feit dat hij dromen kan uitleggen, onderkoning van Egypte (Genesis 39:20 - 41:57).

Het is daarmee het archetype van een “rags to riches”-verhaal, zoals veel sprookjes. Zie bijv. Assepoester en Slumdog Millionaire van Danny Boyle (2008).

Het verhaal - De hereniging met zijn familie

Genesis 44 en 45
[De oudste broer van Jozef, Juda, richt zich tot Jozef:] “Ik heb mij bij mijn vader borg gesteld voor de jongen; ik heb hem gezegd dat hij het mij mijn leven lang mag aanrekenen als ik de jongen niet terugbreng. [33] Staat u daarom alstublieft toe, mijn heer, dat ik als slaaf bij u blijf in plaats van de jongen, en dat hij met zijn broers terugreist. [34] Hoe zou ik immers zonder die jongen naar mijn vader kunnen teruggaan? Ik zou het verdriet dat ik mijn vader daarmee aan zou doen, niet kunnen aanzien.’
[1] Toen kon Jozef zich niet langer goed houden tegenover allen die daar bij hem waren. ‘Laat iedereen weggaan!’ riep hij. Zo was er niemand bij toen Jozef zijn broers vertelde wie hij was. [2] Hij barstte in tranen uit en huilde zo luid dat de Egyptenaren het hoorden en dat het ook in het paleis van de farao te horen was. [3] Hij zei tegen zijn broers: ‘Ik ben het, Jozef! Leeft mijn vader nog?’ Zijn broers waren niet in staat antwoord te geven, ze waren verlamd van schrik. [4] ‘Kom toch dichterbij,’ zei Jozef tegen hen, en daarop gingen ze dichter naar hem toe. ‘Ik ben Jozef,’ zei hij, ‘jullie broer, die jullie verkocht hebben en die naar Egypte is meegevoerd. [5] Maar wees niet bang en maak jezelf geen verwijten dat jullie mij verkocht hebben en dat ik hier ben terechtgekomen, want God heeft mij voor jullie uit gestuurd om jullie leven te redden.

Onthulling als archetype

Jozef is eerst onherkenbaar, maar openbaart zich dan aan zijn broers. Deze onthulling is ook een archetype in de hero’s journey:

In veel Disneyfilms: Simba verrast met zijn terugkeer, Aladdin wordt ontmaskerd als gewone jongen, Rapunzel blijkt prinses
Cliché in detectives- en horrorfilms: wie is de killer? Zie bijv. Scooby Doo.
En in superheldenfilms (Clark Kent blijkt superman)
In Gladiator onthult hoofdpersoon zich in arena aan zijn aartsvijand: