Hoe blijf je staan in de crisis?

Theanne Boer had hierover een lang gesprek met Evert Jan Ouweneel, in het dagelijks leven strategisch directeur bij het Leger des Heils.

Hoe ervaar jij deze chaotische tijd, Evert-Jan?

“Ik moet vaak denken aan het verhaal van de tovenaarsleerling van Goethe. Dat gaat over een jongen die in de leer is bij een tovenaar die hem allerlei rotklusjes laat opknappen. Hij bedenkt een toverspreuk om een bezem water te laten halen uit de put, maar vervolgens weet hij niet hoe hij de bezem kan laten stoppen. Hij hakt de bezem in tweeën en nu gaan er twéé bezems water halen. Alles wordt alleen maar erger, totdat de tovenaar zelf er een einde aan maakt. Dit doet mij aan onze tijd denken. We doen geweldige uitvindingen maar zetten daarmee ook iets in gang wat ons geleidelijk boven het hoofd groeit. Daar worstelen we nu mee.

Neem het internet. Prachtig natuurlijk, maar nu hebben wij ook te maken met filter bubbels (groepen die alleen naar zichzelf luisteren) en fake news. Adembenemend, die dinosauriërs in de film Jurrasic Park, maar nu verschijnen er ook steeds meer deep fake videos waarin wij nauwelijks nog kunnen bepalen wat waar en onwaar is. En goed voor de wereldwijde voedselproductie, die genetische modificatie, maar nu verschijnen er ook genetisch gemodificeerde baby’s. Het lastige is hier dat zegen en vloek uit dezelfde ‘toverspreuk’ voortkomen. Terwijl wij het ene naar onze hand zetten, glipt het andere ons door de vingers.

Tovenaar en profeet

Het is zoeken naar de balans, want er zijn drie vragen: waar kunnen we handelen vanuit ons goede zelf? Waar moeten we waken voor ons duistere zelf? En waar mogen wij vertrouwen op Jezus Christus? We worden heen en weer geslingerd tussen de tovenaar die zegt: kom op, we moeten nu wat doen! En de profeet die zegt: pas op, sommige zaken zijn een maatje te groot voor ons.

Ik ben met jullie

Maar er is ook het goede nieuws van de Bijbel dat wij er niet alleen voor staan. Daar kan het vertrouwen beginnen: de verwachting van een messias, Jezus Christus, die de grote klus helpt te klaren die wij niet kunnen klaren. Dat kan ons nieuwe moed geven en maken dat wij steeds weer blijven werken aan datgene wat we wél kunnen doen. Daar is Jezus die zegt: ‘Ik ben met jullie. Hou vol! Blijf hoopvol!’ Daardoor kan een mens soms zeggen: ‘Dit is te groot voor ons, nu moeten wij het aan de messias overlaten.’”

Waar maak jij je het meeste zorgen over als je kijkt naar wat er in ons land en wereldwijd speelt?

“Mijn grootste zorg is het Westen. In vergelijking met andere delen van de wereld hebben wij het hier zo goed. Er valt voor ons niet veel meer te winnen, maar wel heel veel te verliezen. Angst is een slechte raadgever en wij zijn bang. Bang de controle te verliezen, bang ons goede leventje te verliezen. Die angst maakt dat mensen gaan doen wat nodig is om hun bestaanszekerheid veilig te stellen. Wij vinden dat we ons leven en onze kwaliteit van leven mogen verdedigen. We hebben er immers ‘hard voor gewerkt.’ Ik ben bang dat het Westen krampachtig vast blijft houden aan zijn eigen machtspositie. We hebben er vijfhonderd jaar over gedaan om ervoor te zorgen dat de andere volken onze belangen dienen, dat geven we niet zonder slag of stoot op. Maar zolang het Westen geen ruimte maakt voor andere volken om te delen in wat deze planeet te bieden heeft, zijn wij de grootste bedreiging voor de wereldvrede.

Dat is mijn zorg. En het ergste vind ik dat christenen net zo hard meedoen met de westerse strijd om machtsbehoud. Dat ze het gevoel hebben dat ze recht hebben op die bevoorrechte positie in de wereld. Maar al in het begin van de Bijbel lees je dat de mens allereerst gemaakt werd om op de bres te staan voor alles wat leeft. En als Abraham geroepen wordt, wordt hij geacht tot heil te zijn van alle volken. Ook de discipelen worden opgeroepen alle volken tot discipelen van Jezus te maken. En dan is er nog Jesaja 25 waarin God aan het einde der tijden een feestje voor alle volken organiseert. En in Romeinen 8 heeft Paulus het over het verlangen van de hele schepping naar herstel. Kleiner dan alle volken en de hele planeet wordt het niet. Er is in de Bijbel geen ruimte voor ‘eigen volk eerst’.

Samen oplossen

Wat wel uniek is en wat in de geschiedenis nog niet is voorgekomen, is dat de problemen van deze wereld nu zo groot en wereldwijd zijn, dat landen moeten gaan samenwerken om die op te lossen. Daarbij gaat het niet alleen om klimaatverandering, maar ook om nucleaire risico’s, massamigratie, waterschaarste, terrorisme, mensenhandel, pandemieën, cybercrime en internationale criminaliteit, etc.

Vooral de planeet bijt van zich af met klimaatverandering. En het is duidelijk dat de planeet een graadje machtiger is dan de mens die denkt dat hij de aarde wel naar zijn hand kan zetten. De planeet slaat terug en de gevolgen daarvan kun je niet in één land of met een paar landen oplossen. Alle volken moeten nu gaan samenwerken om de hele planeet op orde te krijgen, en wat ik hoop is dat het Westen snel zijn knopen telt en denkt: “Zonder planeet hebben wij geen van allen wat. Tijd om eens wat meer aan samenwerking en wat minder aan machtsbehoud te denken.””

Maar wat kan ik daar nou aan doen? Ik kan er toch niet voor zorgen dat landen gaan samenwerken of dat het Westen inschikt? Wat is mijn rol?

“Wat wij in ieder geval kunnen doen is het volgende in de gaten houden:

#1 je weet heel veel niet

Denk niet te snel dat je weet hoe het zit. Wat er nu gaande is, is zo ingewikkeld en zit vaak zo vol dilemma’s dat je er geheid naast zit als je het probleem en de oplossing in een paar zinnen denkt te kunnen samenvatten. We moeten leren omgaan met een hoop onoverzichtelijkheden. Soms moeten wij met twintig onzekere factoren tegelijk rekening houden om een kwestie te doorgronden. Ook de Bijbel geeft ons niet alle antwoorden die wij zoeken (daar is de Bijbel ook niet voor gemaakt). Wat wij nodig hebben is een nieuw vermogen om rust te vinden in zaken die wij nooit helemaal begrijpen en nooit helemaal kunnen beheersen. Wat mij betreft een mooi moment om weer de oude term ‘Héér Jezus’ uit de kast te halen. Dat geeft rust en doet ons beseffen dat wij het niet hoeven zijn.

#2 je bent niet de enige

Besef ook dat jij niet de enige bent die de planeet op orde probeert te krijgen. De problematiek is zo ingewikkeld en zo omvangrijk en veelzijdig dat je genoegen kan en mag nemen met jezelf als een schakeltje zien in een groter geheel. Besef ook dat de Bijbel voortdurend vooruitwijst naar de messias, die wel zal kunnen oplossen wat wij nu niet kunnen oplossen. Dat lucht op en geeft ruimte.

#3 je bent wèl verantwoordelijk

Tegelijk zullen wij sommige dingen echt zelf moeten doen en gaat niemand anders dit voor ons doen; zelfs God niet en op dit moment ook de messias niet. We zullen er met name voor moeten zorgen dat de planeet acht miljard mensen aankan. Dat doen we door niet meer te gebruiken dan we hebben. Voor met name ons westerlingen betekent dit dat we onze ecologische voetafdruk verkleinen: minder spullen kopen, minder gas en benzine verbruiken, minder vlees eten, minder vliegen, enzovoort. Maar dat niet alleen: leer ook te genieten van andere culturen die deze aarde bewonen, juist van degene die je nog niet kunt waarderen. Leer de schatten van deze wereld kennen en te genieten van het samenleven met andere volken op deze aarde. Je hoeft niet meer te doen dan je kan, maar doe wel wat je kan

#4 er klopt nog heel veel wèl

Terwijl we bezig zijn met kwaad bestrijden, moeten we niet gaan denken dat we ons hele leven moeten gaan wijden aan kwaad bestrijden. Dat is te veel eer voor het kwaad. Je krijgt er bovendien een chagrijnig, donker leven van. Kijk naar Jezus. Wat deed hij als eerste toen hij met zijn bediening begon? Hij redde een feestje door water te veranderen in wijn. Hij had direct naar de lammen, blinden en zieken kunnen gaan, want daar stikte het van in zijn dagen, maar dat deed hij niet. Hij begon met een feestje. Dat is de balans: reduceer de wereld niet tot dat wat niet klopt. Blijf oog houden voor wat er wél klopt en begin met het vieren daarvan. Het kwaad de wereld uit helpen, problemen oplossen, je verantwoordelijkheid nemen, ja, maar niet voor je eerste het goede hebt gevierd.

#5 reduceer God niet tot knuffelbeer

God houdt van ons allemaal en dat mogen wij nooit vergeten. Maar we moeten ook niet vergeten dat God niet ingrijpt nu het zo mis gaat in deze wereld. Dat is zijn strenge kant: soms laat God ons de negatieve gevolgen ondervinden van ons eigen handelen. Op dat soort momenten krijgen wij een goddelijke schop onder onze kont, waarbij ook de messias niet vanmiddag langskomt om onze rommel op te ruimen. Het is de kunst om beide te beseffen: aan de ene kant mogen wij ons altijd geborgen weten in Gods liefde, aan de andere kant is het niet onbelangrijk om zo nu en dan Gods vaderlijke vermaning ter harte te nemen.

#6 denk globaal, handel lokaal

Het gaat om de hele planeet en niet kleiner. Ergens zullen wij ervoor moeten zorgen dat we het hier met z’n allen, dieren en mensen, volhouden. Maar het redden van de hele planeet kan al snel mentaal te groot aanvoelen. Vaak wordt het pas behapbaar als we kijken naar wat we lokaal kunnen doen. Dat lijkt mij een prima combinatie: besef dat het nog altijd over de hele planeet gaat, maar kijk vooral wat je lokaal kunt betekenen. Doe lokaal je ding, maar wees je er tegelijk van bewust dat je met niks kleiners bezig dan met het planetaire herstelplan van God! De daden die wij doen, daar dienen wij ook de andere volken mee. Vandaar dat het goed is om te leren genieten van de prachtige veelkleurigheid van alle volken en ecosystemen.”

Van je goeie gedrag zie je lang niet altijd meteen resultaat, hoe lukt het dan om toch vol te houden?

“Bij veel van wat je doet, kun je je bedenken dat jij zélf er misschien niet meteen op vooruitgaat, maar iemand aan de andere kant van de wereld wel. Want als jij minder ruimte op de wereld inneemt, komt er meer ruimte voor een ander beschikbaar, of dat nu een mens is of een ander levend wezen. Het is een oefening om daar de waarde van in te zien, een liefdesoefening: blij zijn om welk geluk of succes in de wereld dan ook; óók als dit betekent dat jij er niet direct op vooruit gaat, sterker nog, dat jij wat moet inleveren. Kan er een nieuwe vreugde ontstaan uit het feit dat terwijl wij wat soberder gaan leven, anderen uit de extreme armoede komen en gaan dromen van betere kansen voor hun kinderen? Kunnen we daar een nieuw soort voldoening aan beleven? Een mooi gebedsonderwerp voor de komende honderd jaar.”

Voor het eerst in de geschiedenis is de mensheid in staat zichzelf te vernietigen. Dat laat God niet gebeuren, toch? Wanneer grijpt hij nou eens in? Hoe lang laat hij ons hier ploeteren met problemen die te groot voor ons zijn?

“Dat is ook mijn vraag: hoe ver is de Allerhoogste bereid te gaan in het nietingrijpen? Waar ligt voor hem de grens? Eerder had ik het al over de strenge kant van God. Ook als het terecht is dat God soms niet ingrijpt (omdat wij soms zélf orde op zaken moeten stellen), het is toch moeilijk. Ik vind dit zelf ook niet makkelijk: het elastiek van mijn geloof wordt op dit punt behoorlijk opgerekt. En tegelijkertijd wil ik blijven geloven dat God niet laat varen wat zijn hand begon. Maar ik hoop wel dat Gods Geest wat harder gaat waaien in de tijd voor de komst van de messias. Want we hebben het broodnodig dat hij ons werkelijk bewogenheid geeft voor andere mensen en andere schepselen.

Maar ik vind het bepaald geen feestje dat God dingen laat afhangen van machthebbers die vooral heel hard bezig zijn met zelfbehoud en zelfverrijking, en van westerlingen die nauwelijks bereid zijn iets van de eigen welvaart af te staan ten gunste van anderen. Er zijn te veel miljarden mensen die ten prooi vallen aan het feit dat een deel van de wereld alles naar zich toehaalt. Dan denk je: God, doe iets, en als u wil dat wij het doen, kom dan met uw Geest en maak ons enthousiast over wat er écht toe doet in deze wereld. Of moeten we wat harder roepen tot God? Maar waarom moeten wij zo hard roepen? Het is per slot van rekening niet onze schepping maar zijn schepping! Alle reden om van God te verwachten dat hij er een tandje bij doet. Dat hij ons te hulp komt. Dat is niet alleen genade (al is het dat ook); het lijkt mij ook een kwestie van een Schepper die om zijn schepping geeft.

Menselijke verontwaardiging tegenover God kom je regelmatig tegen in de Psalmen. Soms staat er zelfs: ‘Bent u soms aan het slapen, God?’ Dat is geen uiting van ongeloof, maar van groot geloof. Je gelooft zo dat God in staat is in te grijpen dat je teleurgesteld bent wanneer hij dat niet doet. God heeft ons zo gemaakt dat wij enthousiast kunnen worden over wat er kostbaar is in deze wereld, maar ook verontwaardigd kunnen raken wanneer dat kostbare wordt verwaarloosd of zelfs vernietigd. Dan kun je het ons toch niet kwalijk nemen dat wij het erg vinden dat de helft van de biodiversiteit verloren gaat. Zeker, wij zijn tekort geschoten als mensheid, en ja, het is ons boven het hoofd gegroeid, maar kom ons te hulp, Schepper God! Hoeveel schade aan uw wereld kunt u nog aanzien voor u ingrijpt?

Dit is een mooi moment voor christenen om over hun eigen schaduw heen te stappen en weer groot te gaan bidden. Niet alleen voor ons eigen leventje en onze eigen dierbaren, en niet alleen voor ons eigen kikkerlandje, maar voor alle volken en al wat leeft. ‘Kom ons te hulp, Heer, want het te veel en te ingewikkeld geworden. Schiet ons te hulp en zend uw messias, of wij het nu verdienen of niet. Herstel uw wereld!’” Zo kunnen wij bidden alsof alles van God afhangt, terwijl wij tegelijk doen wat we kunnen alsof alles van ons afhangt.

Zeven profetische houdingen

“Juist in deze tijd,” zegt Ouweneel, “kunnen mensen in hun daden een basisvertrouwen uitstralen dat de wereld de Schepper niet door de vingers glipt. Als we ergens een cruciale rol kunnen spelen dan is het in de houding die wij aannemen in de huidige storm.”

1. Blijf kalm

Kalm blijven betekent: communiceren dat we in veilige handen zijn, wat er ook gebeurt. Er is veel nervositeit en angst op dit moment. Als we te midden van alle chaos, paniek en boosheid kalmte blijven uitstralen, tonen wij een krachtig vertrouwen in onze Schepper waar anderen misschien tot rust van kunnen komen. (Bovendien word je er een prettig soort mens van.)

2. Blijf bewogen

Onze eerste neiging in een storm is: ons eigen hachje redden. Hoe krachtig is het dan om bewogen te blijven over degenen die het moeilijker hebben dan wij. Stel jezelf de vraag: wie lijden er op dit moment het meest onder wat er misgaat in deze wereld? Onder klimaatverandering, watertekort, burgeroorlogen, armoede en ongelijkheid? Het getuigt van grote kracht als je bewogen kunt blijven terwijl je eigenlijk reden hebt om voor jezelf op te komen.

3. Blijf verwachtingsvol

Nog zo’n krachtige: blijven investeren in deze wereld, niet alleen omdat zij de moeite waard is maar ook vanuit de verwachting dat er betere tijden zullen aanbreken. Verwachtingsvol handelen is het omgekeerde van lamlendig bij de pakken neer gaan zitten. Het betekent: erop vertrouwen dat het goede in de schepping er een keer uit gaat komen.

4. Blijf visionair

Blijf ook groot denken, voorbij jezelf, je dierbaren en de bubbel waarin je leeft. Vanuit Scheppersperspectief gaat het om het goede voor alle volken en al wat leeft. Denk dus globaal, aan het welzijn van de hele schepping, en lever lokaal je bijdrage.

5. Blijf volhouden

Koppigheid is beslist een gave van de Geest op dit moment. Gewoon stug volhouden. Ook als je denkt: het gaat toch de verkeerde kant op want de krachten zijn te groot. Hou vol vanuit de verwachting dat deze schepping niet óns project is, maar Gods project. Blijf geloven dat er een hoopvolle toekomst is weggelegd voor deze hele schepping.

6. Blijf verenigen

In een sterk verdeelde samenleving is het des te krachtiger om bruggenbouwers te zijn. Stook het vuurtje niet verder op maar probeer juist groepen tot elkaar te brengen. Geen zondebok-denken waarin iemand de schuld moet krijgen van wat er misgaat, maar blijven zoeken naar wat ons verenigt, wat we gemeenschappelijk hebben. We zullen toch echt met elkaar deze planeet op orde moeten krijgen.

7. Blijf vreugdevol

Last but not least: blijf terugvallen op het schone, mooie en waardevolle in deze wereld. Blijf dankbaar voor alles wat er wél klopt in het leven. Daarmee laad je niet alleen je batterij op, maar raak je ook juist gemotiveerd om datgene aan te pakken wat nog níet klopt. Juist door het goede te vieren kun je weer aan de slag om het kwade te lijf te gaan.

Bij de Joden begint de sabbat in de avond. Dit betekent: eerst lekker eten met je dierbaren, daarna een lekker potje slapen (wat alleen lukt als je de hele wereld los kan laten), en pas in de tweede helft van de dag je dagelijkse verantwoordelijkheden oppakken. Ik lees hierin een waardevolle les: hoe meer je kan terugvallen op het goede en het leven los kan laten in de eerste helft, hoe meer God op je bordje kan leggen in de tweede helft. Ren je meteen naar alles waar je je verantwoordelijk voor voelt, dan raak je op den duur buiten adem en steven je af op een burnout omdat je niet geïnvesteerd hebt in vieren en loslaten. Het is niet anders: éérst het goede vieren, dan pas aan het goede werken. In die volgorde. Dan zet je het kwaad ook op z’n plek, want wat doe je: In plaats van alles om het wegwerken van problemen te laten draaien, zeg je tegen jezelf en tegen anderen: ‘Laat je niet gek maken. Onder alles wat er niet klopt in deze wereld ligt de onverwoestbare goedheid van Gods schepping. Daar wil ik mijn dag mee beginnen en daar houd ik aan vast!’