Passieve agressie: de sluipmoordenaar die relaties ondermijnt

Je geliefde wil een avondje uit, terwijl jij precies zin had om met hem op de bank te kleffen. Balen! Je zegt het niet, maar gaat wel zitten nukken. Als hij vraagt wat eraan scheelt, speel je de vermoorde onschuld. “Niks, hoor! Ga maar lekker.”

Je bent boos op een vriendin omdat ze jou beledigd heeft. Opeens belt ze je, maar jij pakt expres niet op. Ze moet maar even vóélen dat je boos bent, zonder dat jij dat hebt uitgesproken. Je blijft haar negeren, tot ze met hangende pootjes aan je voordeur staat.

Verkapte vijandigheid

Dit zijn voorbeelden van passief agressief gedrag. Iedereen heeft er in meer of mindere mate weleens last van; is het niet als ‘dader’, dan wel als slachtoffer. Maar wat is passieve agressie nu precies? Het is ‘verkapte vijandigheid’, een indirecte, negatieve vorm van communiceren. Je vindt bepaald gedrag van iemand in jouw omgeving nogal vervelend en durft dat niet te zeggen, maar je gaat je er wel naar gedragen. Zoals die gekwetste vriendin in het voorbeeld hierboven die de telefoon niet meer opneemt.
Maar het kan nog indirecter. Je baalt bijvoorbeeld van je baan, maar durft dit niet aan te kaarten. Wel kom je steeds vaker te laat, neem je lange pauzes en presteer je ondermaats. Typisch passief agressief!

Verdiepende artikelen over liefde en relaties én een online training

Bestel de relatiespecial 'Ondersteboven'

Verdiepende artikelen over liefde en relaties én een online training

Met daarin o.a.: * Een relatie die staat als een huis: 9 inzichten * Moet je altijd eerlijk zijn? * Quiz: hoe goed kennen je partner en jij elkaar? * De kunst van het conflict * Relaties in de 21e eeuw: torenhoge verwachtingen * Do’s-and-don’ts van goede sekstalk (inclusief gespreksvragen)

Leenauto schoonmaken

Jeanette de Korte is werkzaam als docent en supervisor bij de opleiding Theologie aan de CHE en als relatiecoach bij Ruimte voor je Relatie. Zij ziet in haar omgeving veel passieve agressie. Ook haar eigen huwelijk blijft er niet van verschoond. “Mijn man Hans en ik gebruikten afgelopen zomervakantie een leenauto. Eenmaal weer thuis maakte Hans de auto pico bello schoon. Toen ik instapte, zag ik het meteen, maar ik zei er niks van; ik zat op dat moment niet zo lekker in m’n vel en had andere dingen aan m’n hoofd. Even later zag ik een vlek op de zonneklep, en dát benoemde ik wel. Dat vond Hans natuurlijk niet leuk. Toen ik aangaf dat ik heus wel had gezien hoe schoon de auto was en dat ik dit eigenlijk éérst had willen zeggen, zei hij droogjes: ‘Dat kan nu niet meer.’ Als je jezelf dat woordje ‘eigenlijk’ hoort zeggen, heb je wat uit te zoeken.”

Angst is in veel gevallen de onderliggende emotie bij passieve agressie

Hoe weet je of je partner zich passief agressief gedraagt?

“Je krijgt vaak een dubbele boodschap; er wordt iets gezegd, maar je krijgt het gevoel dat er juist iets anders wordt bedoeld. Indirect krijg je een sarcastische boodschap voorgeschoteld. Dat kan vilein, als een steek onder water, maar ook explicieter. Daardoor ben je gevoelsmatig steeds op je hoede, uit angst om gekwetst te raken. Sowieso is angst in veel gevallen de onderliggende emotie bij passieve agressie. De toonzetting bij passieve agressie is negatief, in plaats van gevend, plezierig en humoristisch. Het kan ook zijn dat je geliefde stil wordt, of nukkig. Bijvoorbeeld: hij of zij komt thuis met de onuitgesproken verwachting dat jij de woonkamer hebt opgeruimd. Jij hebt dat niet, en daar reageert je partner teleurgesteld op door nukkig of stil te worden – zónder dit richting jou te ondertitelen, waardoor jij denkt: wat heb ik misdaan?”

Hoe ontdek je dit gedrag bij jezelf?

“Je ervaart onrust of onvrede, maar dat ondertitel je niet. Je brengt het niet in gesprek, maar je uit het wel op een vileine manier, indirect en onderhuids. De ander – je partner, een collega of vriendin – is daar het slachtoffer van, terwijl hij of zij er niets mee te maken heeft. Het gevolg van passief agressief gedrag is dan ook dat je de ander bij je wegduwt.Maar vaak ligt er een tegenovergestelde behoefte onder dit gedrag, namelijk: hou me vast!Het verwijt is eigenlijk een verzuurd verlangen.”

Wie stuurt de felicitatiekaartjes?

Of vrouwen zich vaker passief agressief gedragen dan mannen staat niet vast, zegt Jeanette. “Wel is bekend dat passief agressief gedrag gekoppeld is aan subassertiviteit. Dat gaat over grensoverschrijdend gedrag richting jou waar jij niets van zegt; dat zie je vaker bij vrouwen gebeuren dan bij mannen. Ik zie het ook vaker bij mezelf dan bij mijn man. In mijn gezin van herkomst werd vaak indirect gecommuniceerd. Dat is de ideale voedingsbodem voor passief agressief gedrag, want als ruzie er niet mag zijn, wat moet je dan? Ik heb dus moeten leren om expliciet te maken wat ik vanbinnen voel, zonder de ander te blamen. Een voorbeeld? Ik ben thuis altijd degene die felicitatiekaartjes stuurt bij geboortes en de bezoekjes regelt. Uit het niets kan ik opeens bozig tegen Hans zeggen: ‘Ik heb nu al vier keer een afspraak geregeld en een cadeautje gekocht, nu mag jij het een keer doen!’ Hans wéét dan helemaal niet dat ik die taken liever verdeel en het recent vaak gedaan heb, maar ik verwijt hem wél dat hij het niet doet. Daar ben ik niet trots op...”

Als ruzie er niet mag zijn, wat moet je dan?

Hoe kun je passief agressief gedrag voorkomen?

“Wat nodig is, is bij jezelf naar binnen kijken en de vraag stellen: wat is er met mij aan de hand, waarom voel ik me zo? Hoort dit bij mij – is dit mijn onrust, mijn ontevredenheid, moet ik binnenkort ongesteld worden – of is het iets in onze relatie? Bij passief agressief gedrag richting je partner kun je jezelf afvragen: zou ik dit net zo tegen een collega zeggen? Wat blijkt dan: meestal niet. Daar ligt dus huiswerk. Bedenk: wat heb ik precies gezegd, en wílde ik dat ook zeggen? Of bedoelde ik iets anders? De dubbelheid in passief agressieve taal werkt averechts. Wat wel helpt, is in een ik-boodschap communiceren. ‘Ik merk dat ik in de war ben, want..., maar eigenlijk ben ik nu te boos om erover te praten.’”

Overleefstand

Jeanette constateert dat een belangrijke trend in het bedrijfsleven is om mensen tot bloei te laten komen. “Dat gebeurt door in te steken op kwaliteiten en talenten. Maar in onze intieme relaties kost ons dat gek genoeg veel meer moeite en uiten we vaker kritiek dan complimenten. Vaak komt dat doordat we er de mentale ruimte en energie niet voor hebben; in de overleefstand is het moeilijk om de ander tot bloei te brengen.”

Spannende gespreksonderwerpen

Passieve agressie speelt in relaties vaak een rol als het om spannende gespreksonderwerpen gaat. Geldbesteding is zo’n onderwerp, merkt Jeanette. “Hans is een echte waterrat. Hij houdt van zeilen en allerlei vormen van surfen. Daar besteedt hij flink wat geld aan, maar nooit impulsief. Die ruimte geef ik hem dus. Dat zou ik een stuk lastiger vinden als hij opeens míjn ruimte zou beknotten; als hij bijvoorbeeld kritiek uit op het feit dat ik deze maand al mijn zesde boek koop. Dan reageer ik met: ‘Hallo, je kocht vorige week nog een kite van honderden euro’s.’ Daarmee sla ik meteen het gesprek plat, én gooi ik er een verwijt achteraan. Terwijl de vraag eigenlijk – daar heb je dat woord weer – is: vind ik het écht oké dat hij die kite kocht? En áls ik dat oké vind, moet ik hem dat verwijt niet maken.

Elkaar bevragen werkt ontwapenend

Dergelijke verwijten zijn typisch passief agressief. Nieuwsgierig vragen stellen is veel beter: vind je dat ik te veel geld aan boeken besteed? Wat vind je redelijk? Als Hans kritiek uit op mijn boekenkoopgedrag terwijl hij wel veel geld uitgeeft aan kiten, gaat hij eigenlijk een grens over. Het is mijn verantwoordelijkheid om daar woorden aan te geven, bijvoorbeeld: ‘Ik geef jou alle ruimte om jouw hobby uit te oefenen en ik heb er vrede mee dat je daar geld aan uitgeeft. Mijn hobby is boeken lezen, maar ik heb het gevoel dat je me daarin beknot; waarom doe je dat?’ Zo stel je iets belangrijkers aan de orde, namelijk: geef je elkaar genoeg ruimte?”

Elkaar zo bevragen werkt ontwapenend, weet Jeanette. “Je ontwapent jezelf doordat je niet terugschiet, en je geeft de ander de ruimte om even te reflecteren. Als je zo het gesprek aangaat, beheers je jezelf, en wie zichzelf beheerst, is sterker dan wie een stad verovert, zegt Spreuken 16.”

Stop met discussiëren

Waar passieve agressie de ander bij je wegduwt, is liefdevolle lichaamstaal een shortcut naar het je opnieuw verbinden aan je partner, zegt Jeanette. “Als Hans of ik zich passief agressief opstelt, lukt het ons soms niet om elkaar aan te blijven kijken en zijn we echt even uit verbinding. Op dat moment moet ik stoppen met discussiëren, dat helpt niks. Ik moet bij mezelf proberen af te dalen: wat gebeurt er nu? Waarom ben ik zo boos? Als het vervolgens wél lukt om non-verbaal in verbinding te blijven, dan heb je anderhalf uur aan discussietijd gewonnen. Je kunt oneindig lang rationeel met elkaar discussiëren zonder bij elkaars hart te komen. Terwijl: als je in de ogen van je geliefde ziet dat hij of zij oprecht het goede met je voorheeft, dan verdwijnt de neiging om verbaal terug te slaan.”

Zachte ogen, een liefdevol gebaar, lichaamstaal is essentieel, besluit Jeanette. “Als ikzelf in gedachten ben, reageer ik vaak wat kortaf en afwezig. Ik bedoel dat niet onaardig, maar zo kan het wel op Hans overkomen. En dat terwijl vriendelijkheid niets kost, maar wel enorm veel kan opleveren.”

5 tips om om te gaan met passieve agressie

• Erken passief agressief gedrag als passief agressief gedrag: het is vijandig gedrag en niet onschuldig. Geef er niet aan toe.
• Geef je grenzen aan en houd je hieraan. Zo laat je weten dat je niet meegaat in iemands gedrag.
• Zeg niet alleen wat je vindt, maar vooral ook wat je voelt. Tussen meningen en gevoelens zit vaak een hoge drempel; we durven wel te zeggen wat we vinden, maar minder snel wat we voelen. Toch is het belangrijk om niets op te kroppen. Dat hoort ook bij eerlijk met elkaar omgaan. Je laat jezelf zien zoals je bent.
• Maak geen verwijten, maar bevraag elkaar. Dat werkt ontwapenend.
• Blijf non-verbaal in verbinding (zachte ogen, een liefdevol gebaar). Dat is veel krachtiger dan discussiëren.

Tekst: Wilfred Hermans
Beeld: Karmijn Simons