Psycholoog Steven Pont over de invloed van verslaving op families

Op de website van GGZ wordt verslaving omschreven als een ‘familieziekte’. Steven kan zich daar wel in vinden. “Alle mensen uit de eerste ring rondom de verslaafde worden erin meegezogen. Een verslaving heb je nooit alleen.”

Invloed op het gezinssysteem

Als systeemtherapeut houdt Steven zich veel bezig met gezinssystemen. Daarin heeft iedereen een andere rol, legt hij uit. “Je hebt bijvoorbeeld het opstandige kind, het golden child en de clown. Die rol wordt mede bepaald door de andere gezinsleden. Hoe opstandiger de zoon is, hoe harder de dochter bijvoorbeeld zal proberen om alles goed te doen.” Een verslaafd gezinslid bepaalt zo ook sterk de rollen die overblijven voor de anderen.

De één ziet verslaving als een ziekte, de ander als een zwakte

Daarnaast veroorzaakt een verslaving een rouwproces voor de omgeving van de verslaafde. “Je verliest je broer, niet omdat hij dood is, maar omdat die leuke, spontane, sportieve jongen nu een wrak is.” Daar gaat iedereen op zijn eigen manier mee om, en dat kan voor conflicten zorgen. “Een gezin moet met elkaar bepalen wat de aanpak wordt. Sommige mensen zien verslaving als een ziekte, anderen zien het als een zwakte. De één wil voor iemand blijven zorgen, de ander vindt dat hij maar even in zijn eigen sop moet gaarkoken. De emoties lopen dan vaak hoog op, en de gezinsleden komen tegenover elkaar te staan.”

Gewenning

Presentatrice Anne-Mar Zwart drinkt iedere dag één glaasje wijn na haar werk. Omdat ze merkt dat ze daar best afhankelijk van is geworden, is ze de uitdaging aangegaan om in januari niet te drinken. (Je volgt haar ervaringen op het Instagramkanaal van Eva.) Heeft die gewenning aan alcohol in kleine hoeveelheden eigenlijk óók impact op je gezinsleven? “Dat hangt ervan af of je door die verslaving dysfunctioneert. Als je één wijntje per dag drinkt, is dat vaak niet heel bepalend voor het gezin. Op het moment dat het meeste geld of de meeste aandacht naar drank of drugs gaat, krijgt de verslaving de overhand.”

Het eerste deel van de fuik van verslaving is sociaal geaccepteerd

Helemaal onschuldig is haar gewoonte echter niet, meent Steven. “Je raakt nooit binnen een week verslaafd. Als dat ene wijntje er twee worden zwem je een soort fuik in. Het gevaarlijke van alcohol is dat er een sociale context rondom is ontstaan in Nederland, die er voor andere verslavende middelen niet is. Het is niet moeilijk om in onze maatschappij te leven zonder in contact te komen met heroïne, bij alcohol is dat ingewikkelder. Het eerste deel van de fuik van verslaving is sociaal geaccepteerd.”

Geërfd of aangeleerd?

In hoeverre heeft je dna eigenlijk invloed op de kans of jij verslaafd raakt? Verslavingen worden deels genetisch bepaald, onderzoekers schatten voor zo’n vijftig procent. “Je kunt dus erfelijk belast zijn, maar dat betekent niet dat je per se een verslaving ontwikkelt. Er is altijd een interactie tussen je genen en je omgeving.” Steven geeft een voorbeeld: “Misschien heb ik genetisch gezien wel enorm veel talent voor boogschieten. Dat is alleen in mijn gezin nooit aangemoedigd, dus is dat gen nooit geactiveerd, en ben ik geen wereldkampioen boogschieten.”

Voor verslavingsgevoeligheid geldt hetzelfde. Om daadwerkelijk verslaafd te raken moet je erfelijke belasting als het ware worden ‘aangezet’. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren doordat je iets naars meemaakt en naar de fles grijpt als een vorm van verdoving, of als de verslaving je wordt voorgeleefd, doordat er in je familie of vriendengroep veel wordt gedronken.

Ouders van verslaafde kinderen

Als een kind een verslaving ontwikkelt, heeft dat een enorme impact op zijn of haar ouders. “Ouders hebben er belang bij dat hun kind ‘slaagt’, dat hun kind het goed doet. Het idee dat het slecht gaat met je kind… je kunt mensen bijna niet erger treffen dan dat. De meeste ouders zouden zonder twijfel de plaats van hun kind innemen in moeilijke situaties. Hun biologische band is ontzettend sterk”, legt Steven uit. “Je ziet je kind steeds verder naar de afgrond lopen, terwijl je zelf almaar harder gaat schreeuwen. Die machteloosheid maakt je wanhopig, bijna letterlijk, zonder hoop.”

Je ouderhart wordt verscheurd door wat je weet en wat je voelt

Ouders van verslaafde kinderen komen daarnaast voor lastige keuzes te staan. “Er zijn veel ouders die wéten dat ze hun kind geen geld meer moeten geven, maar als Bas dan op de stoep staat, er slecht uitziet, en vraagt om vijftig euro voor wat eten, geven ze toch toe. Ook als ze diep van binnen heus wel doorhebben dat dat geld niet voor een netje sinaasappels gebruikt wordt. Je ouderhart wordt verscheurd door wat je weet en wat je voelt. Als je kind je nodig heeft wint toch vaak je gevoel.” Wanneer je partner juist van mening is dat je té lief bent, en je kind daarmee niet helpt, kan dat voor nog meer spanningen in het gezin zorgen.

Kinderen van verslaafde ouders

Andersom heeft een verslaafde ouder ook veel invloed op de kinderen. De meeste ouders snappen wat hun kind nodig heeft en reageren op die signalen, dat noemen psychologen sensitieve responsiviteit. Bij een verslaafde ouder is die gevoeligheid verminderd of niet aanwezig. “Het geweten verliest het van de verslaving”, vat Steven kernachtig samen.

Als je ouders onveilig zijn, is de rest van de wereld dat ook

Het gevolg daarvan is wat in de psychologie een ‘verstoorde hechting’ wordt genoemd. “Kinderen hebben een zogeheten ‘hechtingsfiguur’ nodig. Je ouders staan symbool voor de rest van de mensheid. Als je je veilig voelt bij je ouders, zie je de wereld ook als veilig. Zijn je ouders onveilig, dan is de wereld dat ook. Dan leer je als kind al dat je niet te dicht bij andere mensen moet komen.” Daardoor heb je later ook een grotere kans om je eigen kinderen een onveilige hechting voor te schotelen.

Patronen doorbreken

Is die vicieuze cirkel van verslaving dan onmogelijk te doorbreken? Dat gelukkig niet, al is het niet makkelijk. “Je moet je er heel erg van bewust zijn wat je anders wilt doen dan je ouders, en ook dan is het de vraag of dat lukt. Je neemt bepaalde dingen toch over.” De meest kansrijke manier om te breken met een patroon van verslaving in je familie is alcohol helemaal laten staan, adviseert Steven. “Als je weet dat je genetisch belast bent, kun je ervoor kiezen om er verre van te blijven.”

Of een erfelijke belasting bij jou al dan niet tot uiting komt, heeft ook te maken met het verdere verloop van je leven. Zo kan een traumatische gebeurtenis je verslavingsgevoeligheid opwekken. Je kunt dus niet stellig zeggen dat kinderen van verslaafden zelf ook verslaafd zullen raken, of juist niet. “Sommigen worden net als hun ouder(s) alcoholist, anderen gaan met dezelfde ervaringen een andere route. Er zijn weinig wetmatigheden in het menselijk gedrag, er komt steeds iets anders uit het sommetje.”

Als hoopvolle noot benoemt Steven dat er ook mensen zijn die door hun ervaringen bijvoorbeeld een studie doen waarmee ze andere kinderen in dezelfde situatie kunnen helpen. “Dat is de schoonheid van het bestaan, er zijn ook kinderen met deze ervaringen die er hun kracht van maken.”

Anne-Mar Zwart probeert te stoppen met drinken

Anne-Mar Zwart probeert te stoppen met drinken

Een maand lang de kurk op de fles: presentatrice Anne-Mar Zwart moest er niet aan denken. Het eerste wat ze altijd deed als ze thuiskwam, was een wijntje inschenken. Even dat randje van de dag afhalen, even lekker ontspannen. En tegelijk is dit de reden dat ze toch de uitdaging aanging om vier weken lang niet te drinken. Ze wil niet langer afhankelijk zijn van alcohol. Zou het haar lukken? Zou het iets opleveren? Is er iets anders dat haar een moment van ontspanning kan geven? Anne-Mar deelt haar opgedane ervaringen van de challenge op het Instagramkanaal van Eva.