De wereldberoemde dirigent schreef in de eerste jaren van de oorlog tientallen brieven aan de nazi-autoriteiten waarin hij succesvol pleitte om Joden niet op transport te zetten. Mengelberg heeft zich voor 48 mensen heeft ingezet, daarvan hebben 34 Joden de oorlog overleefd. Nabestaanden van overlevenden uiten nu hun twijfels over het stempel oorlogsmisdadiger dat Mengelberg kreeg opgeplakt. ‘Mengelberg redde het leven van mijn familie', vertelt dierenarts Aat Tromp in de film. Zijn vader Sam was violist in het orkest. Voor zijn ‘gevoel’ is het tijd voor de rehabilitatie van Mengelberg. ‘We zitten hier als overlevenden door hem.’

Verbannen
Van de zestien Joodse leden van Mengelbergs Concertgebouworkest overleefden het relatief hoge aantal van dertien de oorlog. Al langer was bekend dat Mengelberg meerdere keren bij rijkscommissaris Seyss-Inquart voor hen pleitte. Na de oorlog werd dit door de zuiveringscommissie voor de kunstsector beoordeeld als eigenbelang. Willem Mengelberg kreeg als straf een dirigeerverbod van zes jaar. Kort voor het einde van zijn straf overleed hij.

Nazisympathieën
De EO-documentaire laat er geen twijfel over bestaan dat Mengelberg daadwerkelijk nazisympathieën had. In de kelder van zijn buitenhuis in Zwitserland ontdekten regisseur Jaap van Eyck en biograaf Frits Zwart onder meer stapels nazikranten. ‘Na de bevrijding is er naar mijn idee wel veel te snel over hem geoordeeld; een oorlogsmisdadiger was hij zeker niet’, vindt de regisseur. De film laat zien dat het verhaal ook een totaal andere kant heeft.'

Ernst Laqueur
In de film ontdekt Helly (75), kleindochter van hoogleraar en ondernemer Ernst Laqueur, wie haar opa gered heeft. Dankzij Mengelberg gaat Laqueur niet op transport. Hieruit blijkt dat de dirigent zich ook heeft ingezet voor personen die geen band hadden met zijn orkest. Helly en haar familie worstelen met de vraag of enig eerherstel voor Mengelberg op zijn plek zou zijn. ‘Ik kan niet oordelen over het geheel, ik kan alleen maar laten zien dat hij een belangrijke speler is geweest bij het redden van mijn grootouders. Dat is iets fantastisch waar ik Mengelberg heel erg dankbaar voor ben.'

'De lijst van Mengelberg' is een coproductie van de Joodse Programmering van de EO en producent Moondocs.

De lijst van Mengelberg

4 mei 2021