Rembrandts meesterwerk door een Henri Nouwen-bril

Als Henri Nouwen (1932-1996) voor het eerst een reproductie van het schilderij ziet hangen op een kantoortje in Frankrijk, raakt het tafereel bij hem een diepe, gevoelige snaar. Zo diep, dat hij “er wel bij kan huilen en lachen tegelijk,” schrijft hij in zijn boek Eindelijk thuis. Drie jaar later reist hij naar het Russische Sint-Petersburg en staat hij oog in oog met het levensgrote meesterwerk, dat de diepste hunkering van zijn hart heeft blootgelegd. “Ik dacht: als ik Rembrandt ontmoet in dat ene moment (…), dan zal ik alles ontdekken wat ik altijd over dood en leven heb willen weten.”

1. De toeschouwers

Tegen het einde van de middag ziet de katholieke priester hoe het zonlicht het schilderij met een ongewoon heldere glans overgiet. “De figuren op de achtergrond lijken uit hun donkere hoeken te treden,” schrijft hij. “Het zijn passanten, omstanders, toeschouwers – ze blijven buiten het licht staan.” Het zet Nouwen stil bij zijn eigen levensweg: hoelang heeft hij al de rol van toeschouwer gespeeld? “Heb ik het ooit aangedurfd om in het volle licht neer te knielen?” vraagt hij zich af, “– en mijzelf te laten vasthouden door een God die mij vergeeft?”

2. De lompen

Als daarna de avond valt en het zonlicht ijler wordt, komt de omhelzing tussen vader en zoon des te intenser naar voren. “Het zachte oker van het onderkleed van de zoon harmonieert prachtig met het rood in de mantel van de vader,” bewondert Nouwen Rembrandts schilderkunst. Maar terwijl hij deze liefdevolle terugkeer geboeid bekijkt, dringt het tot hem door dat de jongen in lompen is gekleed – een teken van de ellende waarin hij zich net nog bevond. “Het lijkt zo mooi: een gebroken mens die vol erbarmen wordt omhelsd,” constateert hij. “Maar de enige schoonheid die onze gebrokenheid heeft, is de schoonheid van de erbarming die haar omsluit.”

3. Het zwaard

Zijn gescheurde kleding bedekt nog net zijn afgematte lichaam, en zijn gehavende voeten vertellen het verhaal van een lange, vernederende tocht: Rembrandt laat geen twijfel bestaan over de toestand waarin de jongste zoon verkeert. “Hier zien we een man die van alles beroofd is, op één ding na: het korte zwaard dat aan zijn heup hangt,” merkt Nouwen op. Het zwaard is het symbool van zijn zoonschap: “Het vertelt ons dat deze diepgevallen mens nog steeds wist dat hij de zoon van zijn vader was. (…) Juist deze herinnering aan zijn zoonschap bracht hem ertoe naar zijn vader terug te keren.”

Heb ik het ooit aangedurfd om in het volle licht neer te knielen?

4. Het koude licht

Dan verschuift Nouwens blik naar rechts en raakt hij “in toenemende mate gefascineerd door de gestalte van de oudste zoon.” Plotseling beseft hij hoe complex deze hereniging is. “Het licht op het gelaat van de vader doorstraalt zijn hele lichaam en overspoelt de jongste zoon met lichtende warmte – het licht op het gelaat van de oudste zoon is koud en kan de rest van zijn lichaam niet bereiken. Zijn op elkaar geklemde handen blijven in de schaduw.” Beide zoons hebben de omhelzing van een vergevende vader nodig, concludeert de priester. “Maar de moeilijkste bekering is de bekering van degene die is thuisgebleven.”

5. De handen

“Sinds de dag waarop ik voor het eerst de reproductie zag, voel ik mij tot die handen van de vader aangetrokken,” blikt Nouwen terug aan het eind van zijn boek. Maar ze verschillen van elkaar: de linkerhand is sterk en gespierd, de rechterhand verfijnd, zacht en teder. “Zodra ik dat verschil opmerkte, ging er een wereld voor me open. De Vader is niet zomaar een voorname aartsvader – Hij is ook moeder. (…) Hij houdt vast, Zij liefkoost. Hij bevestigt, Zij troost. Hij is inderdaad God in wie zowel vaderschap als moederschap ten volle aanwezig is.”