Nieuw licht op Kerst: klopt het romantische kerstverhaal?

De velden van Efrata

Midden in de winternacht,
ging de hemel open.
Die ons heil der wereld bracht,
antwoord op ons hopen.

Onderzoeker Jürgen Zangenberg: “Betlehem ligt in een vallei met heuvels. Waarschijnlijk waren er in die vallei, die we kennen als de velden van Efrata, meer nederzettingen en hier en daar hutjes van herders. Bij opgravingen in de buurt van Betlehem zijn ook dat soort gehuchten aangetroffen.

Ik neem aan dat de omgeving niet zo dichtbebouwd was als in Galilea. Betlehem lag immers aan de rand van een woest gebied dat in de Bijbel vaak ‘woestijn’ wordt genoemd. Er viel weinig regen, en dus was er ook weinig gras. Je kon er overleven, maar er woonden lang niet zoveel mensen als in bijvoorbeeld Galilea, waar meer water viel.”

Betlehem

In de stad van koning David,
in een nederige stal,
lag een kindje in de kribbe,
’t was de Koning van ’t heelal.

Jürgen Zangenberg: “Ik zie een klein dorpje voor me met vierhoekige huizen. De muren zijn gebouwd van kleisteen, die is gebakken met klei, hout en stro. De huizen hebben maar weinig kamers, die ook nog eens kleine ramen hebben. Het is in de zomer namelijk ontzettend heet in Betlehem. Met kleine ramen houd je de hitte buiten.

Een echte herberg is er niet, wel zijn er wat grotere huizen. Maar ook die huizen zijn niet zo groot dat ze veel gasten kunnen herbergen. Een badhuis en publieke gebouwen zijn er evenmin.

Het leven in Betlehem speelt zich voor een groot deel af voor de huizen, in binnenhofjes of op de platte daken, daar werken de mensen. Tussendoor zie ik kleine kinderen rennen en kippen, honden en geiten rondscharrelen. Veel runderen zijn er niet, want die zijn erg duur in aanschaf en onderhoud. Veel inwoners zijn boer, ze hebben olijfbomen en wijnstokken en verbouwen een beetje graan. Wat ze nodig hebben, maken ze zelf. Ze maken ook producten, zoals textiel, die ze verkopen. Sommige huizen zijn tegen een rots aan gebouwd, waardoor ze beschikken over een koele en donkere plek om dingen te bewaren.”

De herberg

Voor Hem was geen plaats meer
in herberg of huis,
zijn wieg was een kribbe,
zijn troon was een kruis.

Theoloog Michael Mulder: “Als Jozef en Maria in Betlehem aankomen, vinden ze er geen herberg zoals wij die kennen. De ‘herberg’ is eerder een karavanserai, een binnenplaats met daaromheen een gebouw met vertrekken. In de bovenkamers verblijven de gasten en reizigers. Onder hen bevinden zich de dieren. Hun lichaamswarmte zorgt ervoor dat de bovenkamers ook warm zijn.

Er is voor Jozef en Maria daar geen plek, dus moeten ze genoegen nemen met een plek op de benedenverdieping. Dat juist dáár het Kind wordt geboren, laat zien dat Jozef en Maria waarschijnlijk tot op het laatste moment hebben gereisd.”

De volheid van de tijd

De nacht is haast ten einde,
de morgen niet meer ver.
Bezing nu met verblijden
de held’re morgenster.

Michael Mulder: “De evangelisten benadrukken dat Jezus uit het geslacht van David, de koning uit Betlehem, komt. Matteüs noemt zes keer zeven geslachten; het zevende zevental begint bij Jezus. Dat is een bekende Joodse manier om ‘volheid’ uit te drukken en een verwijzing naar het Bijbelse jubeljaar.

De omstandigheden waren ideaal voor de verkondiging van het evangelie: mensen stonden open voor andere visies, ze spraken één taal en er was een omvangrijk wegennet. God maakt dus op een bepaalde manier gebruik van de tijd. Maar Hij vervult zijn beloften altijd op zijn eigen manier. En de volheid van de tijd is de tijd die Gód berekent.”

• Vind jij de 15 cadeaus in het kerstverhaal?

  Speel onze speciale kerstgame op eo.nl/kerst! Verzamel binnen de tijd alle cadeaus en laat je verrassen door het grootste kerstcadeau ooit.

  Speel nu

De bevalling

Er was voor haar geen plaats.
Zij legde na lang zoeken
haar kind in stro en doeken.
Kyrieleis.

Verloskundige Marlies Nagel: “Er zal ten tijde van Maria’s bevalling maar weinig evidencebased medische kennis zijn geweest. Maar geboorten waren een dagelijkse gebeurtenis, dus was er zeker wel best practice kennis: men wist hoe je de pijn van de weeën kon verzachten en wat er moest worden gedaan om de bevalling zo goed mogelijk te laten verlopen.

Geen enkele bevalling is zonder risico’s, of je nu in een stal bevalt of niet. Al klopt het beeld dat wij van een stal – armoedig, vies, op afstand van het woonvertrek – hebben misschien niet. Hier in Madagaskar slapen de dieren vaak in een kamer of ruimte op de begane grond. De familie zelf slaapt op de eerste verdieping. Ik stel me zo voor dat Maria en Jozef de benedenruimte aangeboden hebben gekregen om er te verblijven.

Maria zal tijdens de bevalling zeker zijn geholpen door een vroedvrouw. Dat beroep is al eeuwenoud, want al in Genesis 35 lezen we dat Rachel bij haar bevalling van Benjamin door een vroedvrouw wordt geholpen.

De Joden hadden duidelijke wetten op het gebied van reinheid, inclusief de reiniging na de geboorte en in de kraamtijd. We kunnen ervan uitgaan dat Maria deze wetten naleefde en daarmee wellicht andere culturen zelfs ‘een stapje voor’ was.

Er zullen ook richtlijnen zijn geweest voor de verzorging van een pasgeboren baby. Sommige baby’s worden gewassen met zout water en ingesmeerd met as of olie. De huidsmeer waarmee een baby wordt geboren, heeft een beschermende werking. Het is dan ook geen probleem als Maria Jezus alleen in doeken heeft gewikkeld zonder Hem te wassen.”

Jozef en Maria

When Joseph came to Bethlehem,
he sought a place to rest.
They wandered round from
street to street.
The inns were packed
with guests.

Michael Mulder: “God maakt zijn belofte waar dat de Messias uit het geslacht van David wordt geboren. Hij maakt daarvoor gebruik van Jozef. Hij is de wettige vader, maar de kracht van David en Jozef kan geen Messias verwekken. God adopteert als het ware het geslacht van David, in plaats van dat het geslacht van David het Kind adopteert.

In het evangelie wordt nergens verteld dat Maria uit het geslacht van David komt, dus die link moet je ook niet zoeken. In de christelijke traditie wordt veel berekend en nagerekend. We proberen God te verdedigen, bijvoorbeeld door allerlei gegevens over de geboorte van Jezus kloppend te maken. Maar het is de kunst om nauwkeurig te lezen wat het evangelie zelf aangeeft. Dat is de basis voor ons geloof. Het is aannemelijker dat Maria uit een geslacht van priesters komt. Ze is immers een nicht van Elisabet.”

De herders

De herdertjes lagen bij nachte,
zij lagen bij nacht in het veld.
Zij hielden vol trouwe de wachte,
zij hadden hun schaapjes geteld.

Jürgen Zangenberg: “Herders behoorden tot de armste bevolking. Waarschijnlijk waren het jonge jongens. Neem bijvoorbeeld David: hij kreeg als kleinste thuis de meest impopulaire taak. Maar juist om die reden wordt hij tot koning gekozen, want God maakt kleine dingen groot en grote dingen klein. Hetzelfde zien we bij Jezus, die in onaanzienlijke omstandigheden wordt geboren.

Vaak stonden herders niet in hoog aanzien, omdat ze huurlingen waren. Ze verzorgden de schapen van andere dorpsbewoners en hadden misschien geen eigen schapen. Dat ze structureel arm waren, was een groot probleem, want daardoor konden ze ook geen bruidsschat bij elkaar sparen om een meisje te trouwen.”

De wijzen

De wijzen, de wijzen,
die gingen samen reizen,
vertrouwend op een Koningsster,
zij wisten niet hoe ver.

Michael Mulder: “Als de magiërs de hemel bestuderen, zien ze waarschijnlijk een conjunctie van Jupiter (de ‘koningsster’) en Saturnus (symbool voor het Joodse volk). Doordat beide planeten op één lijn staan, lijken ze een heel grote ster te vormen. Uit de geschiedenis is bekend dat de conjunctie in het jaar 5 voor Christus twee keer heeft plaatsgevonden.

Als de wijzen onderzoeken wat die conjunctie te betekenen heeft, komen ze tot de conclusie dat er een koning geboren moet zijn onder het Joodse volk. De ‘ster’ wijst hun de weg naar Jeruzalem, maar het zijn de Schriften die hen verder moeten wijzen: geleerden die in Jeruzalem profetische geschriften bestuderen, vertellen dat de Messias uit Betlehem moet komen.”

De Messiasverwachting

Stille nacht, heilige nacht,
Davids Zoon, lang verwacht.

Michael Mulder: “In de Joodse traditie wordt Betlehem verbonden met David, maar Betlehem neemt geen grote plek in in de Messiasverwachting. Onder Joden leeft de gedachte dat de komst van de Messias volkomen helder zal zijn. Maar Jezus’ komst op aarde verliep anders dan verwacht.

Het is opvallend dat alleen heidenen Hem de ‘Koning der Joden’ noemen: bij zijn geboorte zijn het de wijzen uit het oosten, en bij zijn dood is het de Romeinse stadhouder Pilatus.

De evangelist Lucas legt de nadruk op Jezus’ armoedige geboorte. Jezus kwam als een arm kind en werd niet met glorie ontvangen. Dat de evangelisten dat zo hebben opgeschreven, is ongebruikelijk. Veel mensen die het leven van de stichter van hun gemeenschap opschrijven, willen een mooie biografie maken. Zo zijn er ook wonderverhalen over keizers en koningen, die als baby in de wieg al straalden en door iedereen werden bewonderd. Maar Jezus keert ook dát om.”