Peter van Uhm: 'We vergeten te vergeven'

"Vannacht heeft hij goed geslapen, maar de komende nacht loopt hij misschien te jengelen. Net een baby.” Er heerst een vrolijke opgewondenheid in huize Van Uhm nu de negen weken oude pup Parbo net een dag in huis is. Vertederd vertelt Van Uhm hoe ze Parbo een jaar moeten socialiseren, zodat hij daarna door Stichting Hulphond Nederland kan worden opgeleid om bijvoorbeeld oorlogsveteranen met een post-traumatische stressstoornis (PTSS) te helpen. De viervoeters helpen hun bazen stressvolle situaties te vermijden of hen te kalmeren, bijvoorbeeld als de veteraan een nachtmerrie krijgt. Wie niet beter weet, zou door de onwennige hectiek rond de soms schel keffende Parbo niet in de gaten hebben dat het de volgende dag precies zes jaar geleden is dat Dennis op 23-jarige leeftijd sneuvelde.

Hoe is het nu, zes jaar later?
“Het verlies blijft. Dat went nooit. Mensen zeggen: ‘Geef het een plekje.’ Maar dat plekje heeft een open luikje. Als gezin hebben we de blik op vooruit gezet. We vergeten hem niet, maar we moeten verder. Morgen gaan we naar de erebegraafplaats in Loenen. Zijn oude militaire maten waren er van de week voor hun jaarlijkse herdenking.”

Van Uhm laat op zijn iPad foto’s zien die de vrienden gemaild hebben. Hij wijst het graf aan van zijn zoon. “Dit is Dennis.” De foto’s tonen een zelfbedachte ceremonie, waarbij een fles whisky van mond tot mond gaat. “Dennis dronk nooit bier, maar hield van mixjes met whisky. Dit ritueel is een jaarlijkse groet. Dat is gewoon geweldig.”

Trots vertelt Van Uhm over zijn zoon. Hoe hij op de middelbare school een luie leerling was – zelfs zo lui dat hij in het examenjaar van school gestuurd werd. Hij mocht wel zijn examen afleggen, en dat haalde hij met vlag en wimpel. En hoe hij tijdens de opleiding tot militair wel hard studeerde en als 20-jarige luitenant werd. Totdat een bermbom hem fataal werd.

Neemt u de Afghanen die de bermbom hebben gelegd iets kwalijk?
Beslist: “Ja. Maar ik neem de Afghaanse bevolking niets kwalijk. Achteraf wisten we dat die bom er al een tijd lag. Maar er had ook een Afghaanse moeder met haar kinderen overheen kunnen rijden. Hoe kun je zo’n ding dan neerleggen? Wat voor mensbeeld heb je dan? De Taliban hielden zich niet aan het humanitaire oorlogsrecht. Onbegrijpelijk.”

Heeft u contact met andere ouders van wie een kind gesneuveld is?
“Als commandant bezocht ik die ouders altijd in functie. Ik ging alleen, totdat Dennis sneuvelde. Toen liet mijn vrouw me niet meer alleen gaan, maar ging ze mee. Zij begreep dat het voor mij nu nog moeilijker zou zijn. Bovendien begreep zij de moeders van de gesneuvelde militairen nu nog beter en wilde hen steunen. Of ik wel eens ouders ontmoet heb van gesneuvelde tegenstanders? Nee. In een Afghaans hospitaal heb ik wel nabestaanden ontmoet, maar dat was voordat Dennis sneuvelde. Elke vorm van verlies is uniek. Als gezin – en daartoe reken ik ook Dennis’ vriendin Lieneke, die voor ons als een dochter is – wilden we elkaar ruimte geven maar niet loslaten, en dat is gelukt.”

Gevochten tegen de Duitsers

Lieneke zit aan tafel te werken in de huiskamer van het gerieflijke nieuwbouwappartement in Nijmegen. Hier is Peter van Uhm geworteld. Op de plek van zijn woning stond vroeger zijn lagere school. En door het raam wijst hij aan waar de bakkerij van zijn vader stond. Zijn vader die tijdens de Tweede Wereldoorlog aan de oevers van de Waal vocht tegen de Duitsers.

U stelt zich op in de lijn der geslachten door in publieke optredens uw vader te noemen die vocht voor vrede – net als u en uw zoon.
“Mijn vader moest wel, want hij was dienst­ plichtig. Ik ging vrijwillig; het was een roeping. Dennis wilde ook naar de Konink­lijke Militaire Academie. Daar hebben we veel over gediscussieerd. Ik wilde hem ervan verwittigen dat hij het alleen moest doen als hij het echt zelf wilde, en niet omdat hij het deed voor zijn vader. Hij antwoordde: ‘Papa, jij komt elke dag met een glimlach thuis, waarom mag ik dat niet?’”

U spreekt regelmatig over de noodzaak om het algemeen belang te dienen en niet in ‘ik’ te denken. Is ‘dienen’ de grootste motivatie van jonge militairen, of speelt ook het avontuur mee?
“Dat speelt absoluut mee, maar wat geeft dat? Bij de krijgsmacht leren we ze waarden en normen. Ze leren dat de samenleving er niet alleen voor hen is, maar dat zij er ook zijn voor de samenleving. Ze leren een mo­reel kompas, zodat ze bij ethische dilemma’s goede beslissingen nemen. Bijvoorbeeld: accepteer je onschuldige burgerslachtof­fers als je een bom moet gooien op een huis van waaruit geschoten wordt op je eigen mensen? Er zijn veel charismatische mensen geweest zónder een goed moreel kompas, denk aan Adolf Hitler. De leiders van de krijgsmacht moeten dus niet alleen charisma hebben, maar ook een goede ethiek.”

Uit welke morele bron laat u zich inspireren tot goede ethiek?
“Winston Churchill is sinds mijn 14e een gro­te inspiratiebron. Op die leeftijd las ik veel over de Tweede Wereldoorlog.” Van Uhm wijst naar de boekenkast, waarin een zes­delige boekenserie over de oorlog staat. “Die heb ik van mijn zakgeld gekocht. Ik zag als puber op tv de kromgebogen Churchill die in 1940 zei: ‘I have nothing to offer but blood, toil, tears, and sweat.’ Ik was diep onder de indruk van zijn overtuigingskracht dat hij de oorlog wilde winnen, ondanks dat het heel veel zou kosten.”

Van Uhm loopt naar een wand met ingelijste foto’s, onder andere van hemzelf op missies en van Dennis, twee dagen voor zijn dood. En prominent een tekening van Churchill en een icoonfoto waar Churchill voor de ambtswoning aan Downing Street 10 staat. Van Uhm: “Zie je dat? Daar sta ik in uniform achter Churchill. Cadeautje van mijn vrouw, die mij erin heeft laten photoshoppen. De man is een voorbeeld voor me."

Niet van het trapje struikelen

Vorig jaar hield u tijdens de Nationale Dodenherdenking een indrukwekkende toespraak. Hoe kijkt u daar op terug?

“Ik wilde in drie minuten een boodschap brengen die in het hart raakt. Ik leverde ideeën, en Defensie-speechwriter Annelies Breedveld schreef de tekst; die meid is daar zo goed in. We oefenden al weken vooraf op het ministerie van Defensie, met camera en al. Nadat ik op 4 mei op de Dam gesproken had, was ik heel gefocust dat ik niet van het trapje struikelde. Anders word je dáármee wereldberoemd op YouTube en gaat de inhoud van de speech verloren. Aanvankelijk registreerde ik het ongebruikelijke applaus dat volgde dus helemaal niet. Het mooiste compliment kreeg ik na afloop van twee oude mannen, Auschwitz-overlevenden. Een van hen pakte me bij de arm en zei: ‘Mogen wij u bedanken? U verwoordde ons gevoel zo mooi.’ Toen kregen mijn vrouw en ik kippenvel. Iemand anders zei: ‘Mijn dochter van 8 begreep uw toespraak helemaal.’ Wauw... Dan hoop je dat de toespraak de mensheid een zetje in de goede richting heeft gegeven."

Een leider moet dienen

Die mensheid is gebaat, zegt Van Uhm, bij leiders zonder groot ego. Is hij dat zelf ook altijd geweest? “Nee, als 21-jarige luitenant kon ik mensen verbaal afbreken. Ik begon bij de kruin en eindigde bij de teennagel. Een oudere collega, lager in rang, sprak me er regelmatig op aan. Daar ben ik hem tot op de dag van vandaag dankbaar voor. Want een leider moet dienen.”

Veel christenen laten zich inspireren door Jezus Christus als dienende Leider. Heeft u iets met het christelijk geloof?
Van Uhm wijst naar buiten: “Daar verderop staat de kapel van de zusters Ursulinen, waar ik als jongen jarenlang misdienaar was. We zijn daar nog voor de kerk getrouwd. Inmiddels geloof ik in mensen en niet in een god. Met mensen kun je een betere wereld maken.

Ik mocht voor het televisieprogramma 'Het hoogste woord' een Bijbeltekst bespreken. Ik koos: ‘Heb uw vijanden lief ’. De mensheid leert slecht: iedere keer komt er weer een nieuw conflict omdat we wel vergeten, maar niet vergeven. We moeten nooit vergeten – want daar kun je van leren. Maar na ieder conflict laten we de verliezer echt verliezen, en dat is de opmaat voor een nieuw conflict. Want we vergeten te vergeven. Dat is heel erg dom. De kracht van verzoening is proberen samen een toekomst op te bouwen. Nelson Mandela bracht dat fenomenaal in praktijk.”

Stel dat u oog in oog komt te staan met uw vijand: de leggers van de bermbom die uw zoon het leven kostte? Kunt u vergeven?
“Ik weet het niet. Ik zal een poging moeten doen. Ik weet niet of het lukt; laat ik nu niet stoer en dapper doen. Ik ga ervan uit dat ik ze nooit zal zien.”

U gelooft in mensen, maar is dat niet moeilijk als u heeft gezien wat mensen elkaar aandoen?
“Het slechte wordt uitvergroot, maar er gebeurt veel meer goeds dan slechts. Veel mensen willen de wereld beter maken. Ik heb nog nooit een ouder meegemaakt die geen betere toekomst voor z’n kinderen wil; in de basis willen we dus allemaal het goede. Laten we ons daaraan vasthouden.”

Ingrediënten voor een oorlog

Volgens Van Uhm moeten we niet alleen onze vijanden liefhebben, maar hen ook begríjpen. “Dat is dus iets anders dan dat je het goed vindt wat de vijand doet! Ik lees nu nauwelijks iets over de beweegredenen van Rusland. We zijn alleen maar met onszelf bezig; net als in de jaren dertig voor de Tweede Wereldoorlog, toen Nederland druk was met de economische malaise en bespaarde op Defensie. Het is nu niet anders en dat is heel onverstandig, omdat de internationale afhankelijkheid nu vele malen groter is dan voor de wereldoorlogen.”

Dreigt er een Derde Wereldoorlog?
“Dat hoor je mij niet zeggen; zo pessimistisch ben ik niet. Maar we sluiten onze ogen voor de wapenwedloop in Azië. Waarom kocht China een vliegdekschip? En waarom bouwen ze langeafstandsbommenwerpers? En omdat China het doet, doen India, Japan, Zuid-Korea en Pakistan het ook. De geschiedenis leert dat er in een tijd van opkomende nieuwe staten en afzwakkende oude staten en sociale onrust in landen, nog maar één ingrediënt nodig is: een charismatische leider met een slecht kompas. Hij zoekt een extern excuus om de sociale cohesie in het eigen land te verzekeren: oorlog. Dan schaart het volk zich achter de leider. In onze economische crisis zie je de machtsbalansen verschuiven; nu alleen nog de charismati- sche leider en de binnenlandse onrust, en je hebt de ingrediënten voor een oorlog.”

Is het ergens een opluchting dat u de zware taak van Commandant der Strijdkrachten heeft overgedragen?
“Het was een grote eer om te mogen doen, maar mijn gezin heeft ervoor ingeleverd. Nadat ik mijn taken had overgedragen, legde ik ’s avonds mijn Blackberry op het aanrecht. Het was voor het eerst in jaren dat ik alleen met mijn vrouw naar bed ging. Want ik was dag en nacht bereikbaar. Die last is van me afgevallen.”


Tekst: Sjoerd Wielenga
Beeld: Wilma Breunissen
Bron: Visie 2014, nr. 18