Benoem je grote neus: werken aan schaamteveerkracht

Na een dag vol hectiek vis ik mijn telefoon uit mijn tas en zie dat ik drie oproepen heb gemist. Alle drie van mijn vriendin. En ineens schiet het me te binnen. We zouden samen gaan lunchen. Hoe kon ik dat vergeten? Het schaamrood stijgt me naar de wangen. “Ei!”, foeter ik mezelf uit.

Schaamte. We hebben er allemaal wel eens last van. De een vaker dan de ander. Maar dat moment van zweet in je handen en het liefst ter plekke onzichtbaar worden, zal niemand onbekend zijn. Schaamte is er in allerlei maten en vormen, zoals in de vorm van gêne wanneer je in gezelschap per ongeluk een hoorbaar windje laat, of in je nervositeit als je tijdens een condoleance iemand feliciteert in plaats van condoleert. Dergelijke momenten zijn ongemakkelijk, maar gekoppeld aan een incidenteel moment van onhandigheid.

Afwijzing

Ingrijpender is de schaamte voor jezelf als persoon, of voor je afkomst, je handicap, of je bepaalde onvermogens binnen de relatie met anderen. Deze schaamte vertelt je steeds opnieuw dat je niet goed genoeg bent en voedt de angst voor afwijzing. En is afwijzing niet precies waar veel van ons ten diepste bang voor zijn? Afwijzing door de mensen, en misschien zelfs ook wel afwijzing door God?

Schaamteveerkracht

Dus proberen we datgene waar we ons voor schamen te veranderen. Met als gevolg dat we ons nog dieper schamen wanneer het veranderen niet lukt. Al is dat niet zo vreemd. Want, “schaamte leidt zelden tot verandering,’ stelt Dr. Brené Brown. “Misschien voor even, maar nooit op de lange termijn.” Brown, onderzoekshoogleraar maatschappelijk werk en auteur van onder andere De kracht van kwetsbaarheid, deed zes jaar lang onderzoek naar schaamte onder vrouwen en schreef haar bevindingen op in haar boek Gelukkig ben ik niet de enige. Met haar inzichten wil ze de lezer helpen om schaamte te begrijpen en te herkennen en er vervolgens op constructieve wijze doorheen te gaan én ervan te leren. Zelf noemt ze dat het opbouwen van “schaamteveerkracht” en verdeelt dat in vier elementen.

1. (H)erken je schaamte en ontdek je schaamtetriggers

Schaamte maakt niet alleen emoties los, maar roept ook lichamelijke reacties op, zoals trillen, zweten, misselijk worden. Wanneer we deze signalen (h)erkennen, kunnen we leren daar direct mee aan de slag te gaan door bijvoorbeeld ontspanningsoefeningen. De schaamtetrigger (dus dat wat de schaamte oproept) kan per persoon (en cultuur) heel verschillend zijn, maar bevindt zich volgens Brown op een of meerdere van de volgende terreinen: uiterlijk en lichaamsbeeld, moederschap, familie, opvoeding, geld en werk, geestelijke en lichamelijke gezondheid, seks, ouder worden, het geloof, een etiket opgepakt krijgen, je mening geven en een doorgemaakt trauma.

Rimpelhuid en hangborsten

Oftewel: je grote neus of je overgewicht, je ongeduld naar je kind, de spanningen binnen je familie, de gang naar de voedselbank, je depressie, je chronische vermoeidheid waardoor je meer hulp nodig hebt dan kunt geven, je onzekerheid (of angst) om de liefde te bedrijven, je rimpelhuid en hangborsten, de afkeuring voor de principes van jouw kerk of de manier waarop jij je geloof beleeft, het stigma dat je dom bent of lui, de desinteresse in de dingen die jij zegt, en de manier waarop mensen naar je kijken sinds je dat ongeluk hebt gehad, of slachtoffer van verkrachting was.  

2. Ontwikkel een kritisch bewustzijn

Met een kritisch bewustzijn bedoelt Brown dat we de dingen waar we ons voor schamen niet aan alleen aan onszelf linken, maar in groter plaatje gaan zien. Dat geeft inzicht in het verband tussen de normen en waarden die wij hier kennen en onze cultuur, economie en maatschappij. Waar bijvoorbeeld in de ene cultuur overgewicht wordt gewaardeerd en men er zelfs trots op is, wordt het in andere cultuur juist weggezet als onaantrekkelijk en ongezond en schaamt men zich ervoor. Bovendien worden we door de media op geraffineerde wijze voor de gek gehouden over wat ‘normaal’ zou zijn.

Verwachtingen

Maar zeg nou zelf, hoeveel procent van de lezers van dit artikel heeft net zo’n uiterlijk als het model op de gemiddelde modeglossy, en hoeveel lezers hebben net zo’n harmonieus gezinsleven als dat ideale gezin in sommige commercials? Brown: “Er worden zoveel verwachtingen op ons losgelaten, en zoveel boodschappen over hoe we zouden moeten zijn, wat we zouden moeten doen, en hoe we eruit zouden moeten zien, dat we die voor waarheid hebben aangenomen en we al die verwachtingen ook ten aanzien van onszelf hebben gesteld. Het is echter onmogelijk om aan alle verwachtingen te voldoen, en dat is niets om je voor te schamen.”

3 & 4. Leg contact. Spreek uit dat je je schaamt.

Het derde en het vierde element hebben veel met elkaar te maken, want beide gaan over openheid, kwetsbaar durven zijn en de moed om achter je schaamtegordijn vandaan te komen.  Brown: “Wanneer we contact zoeken met de ander en ons verhaal delen, zullen we beseffen dat we meer op elkaar lijken dan we dachten, en dat we dus niet de enige zijn die met schaamte worstelen. Met het delen van ons verhaal maken we een einde aan ons stilzwijgen en verbinden we ons met elkaar. En daarmee vergroten we onze kracht en de mogelijkheid om verandering tot stand te brengen.” Brown erkent dat het enorm moeilijk kan zijn om woorden te geven aan de pijn van schaamte, maar moedigt aan om dat geen excuus te laten zijn om het niet te doen. “Schaamte overleeft bij de gratie van het niet ontdekt zijn en daarom zoekt ze zelf de stilte en de geheimhouding. Wanneer we leren uit te spreken dat we ons schamen, leren we onze pijn uit te spreken en leren we om hulp vragen.”

Ik mis nog iets

Naast deze vier elementen gaat Brown ook uitgebreid in op het belang van compassie van en voor een ander, en de verbinding met elkaar. Ze zegt veel rake en dingen. Toch miste ik voor mezelf het allerbelangrijkste aspect: de bevrijding van schaamte door de onvoorwaardelijke liefde en de genade van God. Zelf worstelde ik jarenlang met schaamte voor mijn hormoonprobleem en de daarbij behorende overbeharing. Nog steeds vind ik het niet leuk wanneer een kind zegt dat ik prik als ik hem een of haar een kus geef, of wanneer ik de blikken van de mensen naar mijn kin zie gaan. Het geeft me echter geen gevoelens meer van schaamte, van afwijzing, van niet goed genoeg zijn, omdat hun mening niet langer mijn waarde bepaalt, maar ik mijn waarde gewaarborgd weet in God.

Schamen mag

Evenzo ging ik jarenlang gebukt onder schaamte voor de foute keuzes in mijn eerste huwelijk, mijn scheiding en de instabiliteit waarmee mijn kinderen te maken kregen. En hoewel ik natuurlijk nog verdrietig kan zijn om wat er is gebeurd, kan ik door de ontvangen vergeving van God inmiddels toch zonder schaamte voor het verleden het heden omarmen, en durf ik meer dan ik vroeger ooit had kunnen denken. Vergis je niet: er zijn nog steeds momenten waarop ik mij schaam. En dat mag, want het wijst me op dingen die echt niet goed waren. Maar de schaamte krijgt geen kans meer om mij vast te nagelen aan het bankje tegen de muur. Want ik heb ook geleerd dat ik mag erkennen, belijden, vergeving vragen en loslaten. En zo werk ik zelf met Gods hulp in alle rust en ontspanning aan een betere versie van mijn ik.

Tekst: Marianne Grandia

Nieuwsgierig naar het boek?
Gelukkig ben ik niet de enige, Brené Brown, uitgeverij: Lev., ISBN: 978-94-005-0429-5