Column TimZingt: On­ge­mak­ke­lij­ke empathie

Het wordt ingewikkeld als je een roman leest waarbij je je akelig goed kunt inleven in een SS-kampcommandant tijdens de tweede wereldoorlog.

Ik las zo’n boek onlangs. Van Bert Natter. Het heet: Aan het einde van de oorlog. Het beschrijft 24 uur in het concentratiekamp minutieus vanuit het perspectief van meer dan twintig personages: de kampcommandant, zijn vrouw en kinderen, maar ook de gevangenen, de kampbewaarders, de vrouwen van de SS-kinderopvang. Telkens wissel je van hoofd, telkens een ander perspectief op hetzelfde.

Het enge is dat ik gedurende het verhaal sympathie krijg voor sommige personages

Het verhaal gaat over de verdwijning van de zoon van de kampcommandant. Het is potsierlijk: de zorgvuldige zoektocht naar de zoon van de man die verantwoordelijk is voor duizenden onschuldige doden.

Het enge is dat ik gedurende het verhaal sympathie krijg voor sommige personage: voor de vrouw die gevangenen de gaskamer injaagt. Ze blijkt een trieste, eenzame ziel. Voor het diepgelovige meisje uit het naburige dorp dat werkt als kampverpleegster. Ik snap haar naïeve loyaliteit aan de kamparts en voel mee als ze geschokt ontdekt dat de vrouwen die ze verpleegt, proefkonijnen blijken te zijn. Ik snap zelfs de SS-kampcommandant Karl in zijn frustraties en gedachten: ik begrijp hoe hij zijn oorlogsmisdaden goedpraat. Ik vind het bijna gewoon dat hij zomaar iemand executeert die een grap uithaalt. Ik schrik van mezelf.

Goede literatuur ontmaskert. Graag wil ik mezelf doen geloven dat mensen die dergelijke dingen deden andere mensen waren. Beesten. Monsters. Onmensen. Maar dit boek leert me de onaangename les die de geschiedenis ons al vaak leerde: beestachtige daden kunnen worden begaan door sympathieke mensen. Nogal ongemakkelijk: het besef dat dergelijke aardige mensen in allerlei conflictgebieden beestachtige daden begaan. Ze zijn geen monsters. Én het ongemakkelijk enge besef dat in de juiste omstandigheden een sympathiek iemand als ik misschien ook tot zoiets in staat zou zijn.