De Bijbel is van begin tot het einde waar. Dichterlijk waar, niet letterlijk waar...

Je bent mens.

Nogal wiedes, maar een goed uitgangspunt. Want dat betekent dat je allerlei ervaringen, gevoelens, verlangens, worstelingen, sympathieën, aversies en wensen hebt – dat hoort bij het menselijk bestaan. Al duizenden jaren proberen mensen die ondervindingen en de manier waarop ze ons vormen en beïnvloeden al in woorden te vangen. Ze gebruiken daarvoor symbolen, metaforen, verhalen. Herinner je je nog dat je op de middelbare school leerde wat archetypen waren en opeens besefte dat je die allang was tegengekomen, in films en boeken en in je eigen leven?

Het verlangen naar erkenning, een broedertwist, een zoektocht naar een schat, de terugkeer naar huis – allemaal elementen uit verhalen met een verborgen waarheid die al worden doorverteld sinds het begin van de geschiedenis. Zo leren we de werkelijkheid doorgronden, maken we onderscheid tussen wat waar en echt is en wat niet, zo zeggen we tegen elkaar wat betekenis voor ons heeft.

Waarheid boven letterlijkheid

Neem bijvoorbeeld de uitdrukking ‘ze loopt met loden schoenen’. Zijn haar schoenen echt van lood? Hoe zwaar zijn die dan wel niet? En hoe krijgt ze ze eigenlijk aangetrokken? Om van de blaren maar niet te spreken. Ze zal inderdaad wel met tegenzin op weg gaan. Ik ga hier nogal op door om aan te geven dat die ‘loden schoenen’ een waarheid bevatten, ook al bestaan ze niet letterlijk.

De waarheid gaat boven het letterlijke uit.
Want zo voel je je soms echt, toch? Deze zegswijze is een precieze, waarachtige manier om dat gevoel uit te drukken.

Een vriend heeft me net een sms’je gestuurd dat zijn vrouw vanmorgen is bevallen van hun eerste kind. Ze zijn superblij, uiteraard. Eerst deelde hij me het gewicht van zijn zoontje mee, vervolgens stuurde hij een foto en daarna schreef hij dat het voelde alsof hij een nieuw leven was begonnen.

Is dat zo? Neuh, zijn leven is nog steeds hetzelfde. En toch is het nieuw…

Precies daarom hebben we poëzie, verhalen, beelden, verzen, metaforen en beeldspraak nodig. Die helpen ons om de waarheid van wat er gebeurt en wat we meemaken onder woorden te brengen wanneer de kale feiten daarin tekortschieten. Zo praten we over de fundamentele waarheden van ons bestaan, zo geven we daar zin aan, daarmee kunnen we uiteenzetten wat we ervaren.

Waarheid in poëzie

Ik noem dat de dichterlijke waarheid. Ik gebruik het woord ‘dichterlijk’ omdat we allemaal weleens een gedicht hebben gelezen en de kracht van poëzie hebben ervaren.

Trouwens, is het je weleens opgevallen dat veel mensen die niet naar de kerk gaan op de vraag naar het waarom antwoorden: ‘Nou, het lijkt wel een optreden’. Maar als ze naar een optreden van U2 gaan, dat zeggen ze: ‘Het lijkt alsof ik in een kerk ben.’ Ook al heb je de helft van de tijd geen idee waar Bono over zingt, toch voel je vanbinnen dat er een diepe waarheid in schuilt. Je merkt tot in je botten dat zo’n lied waar en betrouwbaar is, ook al kun je daar geen concrete woorden aan geven.

Dichterlijke waarheid dus.

Op die manier benoemen we die fundamentele waarheden al sinds de allereerste keer dat we daar woorden voor gebruikten.

Wiskundige waarheid

Maar toen gebeurde er iets. (Altijd een handig begin van een alinea in een stuk over geschiedenis.)

De uitvinding van de wiskunde.

In Griekenland (en omstreken) hadden ze het ineens over wiskunde. Over cijfers, nauwkeurigheid, formules, meetkunde – ik vereenvoudig de zaak wat, natuurlijk werden er al eerder getallen gebruikt, maar op dit moment in de geschiedenis nam de exacte kennis over de werkelijkheid een hoge vlucht. Sommen, gegevens, wiskundige stellingen – soms wordt dit ook logos genoemd, waar ons woord ‘logica’ vandaan komt, maar ik gebruik een andere term, omdat met logos ook naar Jezus wordt verwezen.

Ik noem het wiskundige waarheid. Deze evolutie, ontwikkeling, vooruitgang, ontdekking – hoe je het ook wilt noemen – was een geweldige stap vooruit voor de mens. Daardoor ontstond de moderne wereld zoals wij die kennen, met al zijn luxe en verworvenheden. Techniek, machines, spreadsheets, laboratoria: allemaal heel goed en nodig voor de opbouw van onze wereld.

Tot op zekere hoogte.

Want als mijn vriend me sms’t uit het ziekenhuis om me te vertellen dat hij een zoontje heeft, somt hij inderdaad dergelijke gegevens op: gewicht, geboorte-uur, naam. Maar dan heeft hij het opeens over een nieuw leven dat begonnen is. Op dat moment schakelt hij over naar metaforen, symbolen, beeldspraak.

Hij begint met wiskundige waarheid, maar gaat verder met dichterlijke waarheid.

Waarom?
Omdat wiskundige waarheid beperkt is.
Sommige zaken kun je er niet mee verwoorden. Het ontbreekt aan diepte, volledigheid, reikwijdte en wijsheid om de fundamentele werkelijkheden te bevatten waarmee we worstelen sinds we onze menselijke situatie konden overdenken. Je kunt er niet mee beschrijven hoe het voelt om voor het eerst je kind in je armen te hebben.

We hebben die dichterlijke waarheid zo nodig…

Wiskundige waarheid is ontoereikend als het gaat om het verwoorden van betekenis, liefde of een gebroken hart.
Ondertussen is dit wel de dominante denkwijze geworden in onze cultuur. Want toen deze ontwikkeling plaatsvond en ons vooruitgang, technologie en comfort bracht, heeft ze allerlei andere waarheden onder de voet gelopen, vooral de dichterlijke.

Er wordt wel beweerd dat de muziekbranche op sterven na dood is, maar dat geloof ik niet, die verandert alleen maar. Want we luisteren tegenwoordig meer dan ooit naar muziek. Waarom is dat zo? Ik denk dat, doordat onze cultuur meer en meer gedomineerd wordt door de letterlijke, ongenuanceerde, feitelijke waarheid, er steeds minder ruimte overblijft voor het bespreken van de fundamentele zaken en problemen in ons bestaan. Maar juist daarvoor hebben we die dichterlijke waarheid nodig, en die treffen we vooral in muziek en films aan. (Dat verklaart volgens mij ook de populariteit van diensten als Netflix. Daarmee kijken we namelijk naar lange, verhalende tv-series die zich uitspinnen in ruimte en tijd: ergens in de jaren zestig, op een eiland in de Stille Oceaan, in een stadje in Texas – het wordt een lange winter voor Jon Snow! – we snakken naar dichterlijke waarheid.)

De Bijbel, een wiskundige waarheid?

En wat doen sommige kerkmensen met de Bijbel terwijl de wiskundige waarheid om zich heen grijpt?

Het stomste wat je kunt doen.

Ze bepleiten de legitimiteit van de Bijbel als wiskundige waarheid. Dat betekent dat ze het spel spelen volgens de regels van de andere partij.

Je hebt het vast weleens gehoord: er wordt dan beweerd dat de Bijbel de letterlijke, objectieve, absolute waarheid bevat, of een soort gebruikershandleiding is. Het is een poging om met de Bijbel het wiskundespel te spelen.

Precies daarom vinden veel mensen die met zo’n visie zijn opgegroeid de Bijbel zo lastig en… Tja… Zo saai.

Dat merk je ook aan de vragen die gesteld worden – of de duivel echt bestaat, hoe exact de feiten zijn die de Bijbel over de eindtijd geeft, of Jona echt door een vis werd opgeslokt en of Ananias en Saffira echt ter plekke dood neervielen omdat ze gelogen hadden.

Op zich is er niets mis met die vragen, en ik behandel er later ook een paar, maar het gaat me om het kader waarin die vragen gesteld worden. Want dat is een verstikkend kader.

Laat de Bijbel niet gijzelen door de wiskunde

Voldoet de Bijbel aan de criteria van de wiskundige waarheid? Dat is de kernvraag van onze tijd, en daarom schrijf ik deze blogs – want aan beide kanten van het speelveld bevinden zich scherpslijpers en ze roepen steeds harder.

De ene scherpslijper accepteert alleen harde bewijzen, feiten, als alles maar goed onderbouwd kan worden. Hoeveel knappe koppen hebben er niet op gehamerd dat de Bijbel nergens aan objectieve criteria voldoet! (Trouwens, dat doet de tekst af en toe wél, verrassend genoeg, maar daarover later meer.) Denk alleen maar aan al die vrienden van je die boeken van briljante biologen lezen en nu neerkijken op die belachelijke, achterhaalde primitieve bijbelse mythen.

En hoe reageren veel gelovigen hierop? Door de Bijbel te verdedigen en goed te praten met argumenten uit dezelfde categorieën. En dan hangen ze nog bespottelijke, misplaatste posters over Genesis 1 op ook!

Ahhhhhhh!!!

Ze proberen de Bijbel te verdedigen, maar doen dat even rechtlijnig omdat ze hun argumenten uit dezelfde ‘wiskundige’ categorie kiezen.

(Heb je iemand weleens horen vragen: ‘Als je het verhaal van Adam en Eva niet letterlijk opvat, dan kun je de rest toch ook niet vertrouwen?’ Dat is een schoolvoorbeeld van wat er gebeurt als de Bijbel wordt gegijzeld door wiskundige waarheid. Dan pers je de tekst in een categorie waarin die niet thuishoort, met alle problemen van dien. Je stelt de verkeerde vraag, en dan krijg je nooit een goed antwoord. Verlies daarom niet uit het oog dat de evangeliën geen biografieën van Jezus zijn. De evangelisten wilden helemaal niet precies vertellen hoe en wanneer er wat gebeurde. Het zijn evangeliën, bedoeld om het goede nieuws te verspreiden dat God aan het werk is in de wereld. Dáárom zijn ze geschreven.)

Het hogere doel van de Bijbelschrijvers

Samenvattend: De Bijbel is vooral een collectie geschriften over dichterlijke waarheden. Ze bevatten ook veel feiten, heel wat logica en er komen behoorlijk wat plaatsen, mensen en gebeurtenissen in voor, maar de dichterlijke waarheid overheerst. Het gaat bovenal over dingen die dieper gaan, over de zin van het leven. Over de fundamentele vragen, de twijfels, het verdriet, de vreugde, schoonheid en verlangens waar we allemaal elke dag mee te maken hebben, mee worstelen.

Zie je wat er is gebeurd?
We bezitten een unieke, geïnspireerde collectie geschriften die ons inzicht verlenen in juist die dingen die we het belangrijkst vinden, en in plaats van ze te accepteren voor wat ze zijn en te genieten van de verhalen, proberen sommigen te bewijzen dat het een heel ander boek is.

Terwijl ze gewoon kunnen zeggen: Zo’n boek is het niet.

Het is namelijk veel diepgravender, wijzer, ingewikkelder, mysterieuzer en waarachtiger. Dit boek hanteert heel andere spelregels.

Weet ik veel wat er met de kamelen van Job is gebeurd! Daar gaat het verhaal niet over.

Weet ik veel of Jona echt door een vis werd opgeslokt! Dat is niet de pointe van het verhaal.

Of er echt iemand is geweest die een ark heeft gebouwd? Daar komen we nooit achter! Zo’n verhaal is het niet.

Hoe kwamen de zonen van Adam en Eva aan hun vrouwen als zij de eerste mensen op aarde waren? Ik heb geen idee – dat heeft niemand, want het is geen geschiedschrijving. De schrijver heeft een veel belangrijker doel op het oog. Als je je blindstaart op de feitjes ontgaat de kracht van het verhaal je juist.

Ik weet niet waarom de vrienden van Jezus hem niet herkenden na zijn opstanding. De schrijvers hadden een andere bedoeling met hun verhaal.

Dit zijn allemaal vragen waar die verhalen helemaal geen antwoord op proberen te geven.

De schrijvers hadden namelijk een groter doel voor ogen. Ze probeerden iets weer te geven van de waarheid achter wat voor ogen is: de verlangens en vragen van dit moeilijke, verwarrende, hartverscheurende maar ook prachtige bestaan, waarin sommigen al jong moeten sterven aan kanker en anderen in een ziekenhuis een baby in de armen krijgen gelegd en zich voelen

alsof ze een nieuw leven zijn begonnen.

Oké. Ik geloof dat ik even moet kalmeren.

Dit blog werd eerder gepubliceerd op 29 juni 2016