Documentaire 'American Jail': 'Amerika heeft een racistisch gevangenissysteem'

De documentaire American Jail biedt een onthutsende blik op het Amerikaanse gevangenissysteem. “In de kern is het uitgesproken racistisch,” zegt regisseur Roger Ross Williams. In zijn jeugd speelde de gevangenis altijd een rol. Dertig jaar later keert hij terug naar zijn jeugdvrienden. De EO zendt de documentaire uit in de actieweek Why Slavery?

Een op de drie zwarte mannen in de Verenigde Staten komt een keer in zijn leven in de gevangenis terecht. Ter vergelijking: voor witte mannen is de kans op celstraf een op zeventien. Laat die cijfers even op je inwerken en je begrijpt waarom de Afro-Amerikaanse regisseur Roger Ross Williams een kritische film wilde maken over het gevangenissysteem in zijn land.

Oscar

Williams, bekend van de voor een Oscar genomineerde documentaire Life, Animated (2016), kwam ooit voor de liefde naar Nederland en woont nu afwisselend hier en in de VS. Op een terras tegenover zijn Amsterdamse appartement legt hij uit waarom de thematiek van American Jail hem persoonlijk raakt: “Ik ben opgegroeid in een plaatsje in de staat Pennsylvania, waar een grote, regionale gevangenis stond. In onze zwarte gemeenschap kreeg iedereen met die gevangenis te maken: als er geen familielid van je werkte, zat er wel een familielid vast. Als ik zelf na de middelbare school niet naar de filmacademie in New York was vertrokken, zou ik er geheid ook een keer zijn beland, net als veel van mijn jeugdvrienden. En dit is dus geen unieke situatie, talloze Amerikanen groeien zo op.”

Ik hoop dat veel Amerikanen deze film op CNN zien en zich rotschrikken

In de film onderzoekt u hoe dit komt. Sprong er voor u één oorzaak uit?
“Nee, het gevangenissysteem zit heel complex in elkaar, het is een keten met vele aparte schakels. Dat maakt hervormingen ook zo lastig. Maar er is wel één achterliggend probleem: het systeem is in de kern uitgesproken racistisch. Dat valt echt niet te ontkennen. Het probleem is terug te voeren tot 1865, toen de slavernij in de VS werd afgeschaft. In de wet werd toen vastgelegd dat dwangarbeid alleen nog geoorloofd is in geval van gevangenschap. Die wet is van meet af aan misbruikt om zwarte en arme Amerikanen op te sluiten en in te zetten voor onbetaald werk.”

Toch ging het pas echt mis in de jaren 70. Sindsdien is het aantal gevangenen in de VS ongeveer verzevenvoudigd. Hoe is dat te verklaren?
“Dat heeft alles te maken met de grote demonstraties en rassenrellen van de jaren 60. Zwarten en arme mensen werden toen beschouwd als onruststokers, en de regering van president Nixon zocht naar manieren om daarvan af te komen. Zo ontstond het idee om drugsgebruik heel zwaar te gaan bestraffen, want in arme milieus komt dat het meeste voor. De presidenten na Nixon hebben die lijn voortgezet. Het Amerikaanse drugsbeleid is echt buitenproportioneel; er zijn mensen die levenslang achter de tralies verdwijnen omdat ze wat wiet hebben verkocht.”

(Tekst loopt door onder de foto.)

Wat verbaasde u het meest in uw onderzoek?
“Dat veel mensen die werken in het gevangeniswezen er zelf ook heel kritisch over zijn. Ik heb gevangenisdirecteuren gesproken die het schandalig vinden dat meer dan de helft van hun gedetineerden verslaafd is of psychische problemen heeft, of dat er mensen in de cel zitten omdat ze een parkeerbon niet konden betalen. Maar zo’n directeur kan daar verder weinig aan veranderen. Het systeem als geheel is puur bedoeld om te straffen, niet om te helpen of rehabiliteren.”

Wraak in plaats van vergeving. Hoe valt dat te rijmen met het feit dat Amerika in naam zo’n christelijk land is?
“Nou, om te beginnen is dat christelijke imago van Amerika wat misleidend. Het christendom is in de VS zo verweven geraakt met politiek dat het vaak eerder verwijst naar een uitgesproken rechtse en conservatieve cultuur dan naar echte religie. Maar los daarvan denk ik dat veel Amerikanen domweg geen idee hebben hoe verrot het systeem werkelijk is. Daarom vond ik het zo belangrijk om deze film te maken. Hij wordt in Amerika uitgezonden door CNN, een populaire zender. Ik hoop dat veel mensen ernaar kijken en zich dan rot schrikken.”

Toen ik in Nederland kennismaakte met Zwarte Piet, was ik echt geschokt

En dan? Hoe hoopvol bent u dat er echt iets zal veranderen?
“Het racisme zal niet zomaar verdwijnen, dat zit in het Amerikaanse DNA. Maar ik heb wel hoop dat er een humaner gevangenissysteem kan komen. Onder Obama zijn daar al veel stappen toe gezet, en niet alleen door progressieve politici. Helaas heeft Trump alle positieve ontwikkelingen weer teruggedraaid. Maar Trumps brute, racistische politiek beschouw ik als een soort stuiptrekking, een reactie op het feit dat er acht jaar lang een zwarte president is geweest. Ik heb er alle vertrouwen in dat het na Trump weer beter zal worden.”

Nog even van Amerika naar Nederland. U maakte in 2015 de kritische documentaire ‘Blackface’, over Zwarte Piet. Zit het racisme Nederlanders ook in het DNA?
“Nou, ik vind wel dat veel witte Nederlanders op dit gebied een blinde vlek hebben. Toen ik hier als buitenstaander kennismaakte met Zwarte Piet was ik echt geschokt, vooral omdat Nederland bekendstaat als zo’n progressief land. Als iemand met een witte huidskleur zich in de VS zwart schminkt, beschouwt iedereen dat als een racistische karikatuur. Ik heb heel veel donkere Nederlanders gesproken die zich echt gekwetst voelen door Zwarte Piet. En toen mijn film uitkwam, ben ik zo veel uitgescholden en bedreigd dat ik een poos beveiligd moest worden. Dus nee, racisme is zeker niet alleen een Amerikaans probleem.”

Beeld: EPA/Kristin Murphy