Documentaire Wieder Gut? duikt in Holocaustverleden

Ruben Gischler en Tobias Müller zijn niet alleen regisseurs van de documentaire Wieder Gut?, ze zijn ook buren. In die hoedanigheid spraken ze – ook voordat ze aan deze film begonnen – al met enige regelmaat over de oorlog en welke gevolgen ze daarvan nu nog om zich heen zien. Tobias is van oorsprong Duits en woont ruim twintig jaar in Nederland. Al sinds jonge leeftijd heeft hij nauw contact met Nederland en de grensstreek. Sinds 1997 is hij journalist. Ruben groeide op in een gezin waar de Tweede Wereldoorlog en de verwerking daarvan een grote rol speelde. Een tijdje woonde hij in Israël en Egypte. Hij studeerde Arabisch, Semitische talen en geschiedenis van het Moderne Nabije Oosten.

Rol van Nederlanders

In een knalrode deux-chevaux bezoeken Ruben en Tobias middelbare scholen, herdenkingsplaatsen en lokale projecten die met de nasleep van de Jodenvervolging te maken hebben. In de grensdorpjes gaan de makers in gesprek met mensen uit beide ‘kampen’. Wiedergutmachung – goedmaken wat er is gebeurd – bestaat niet, zien en horen we diverse keren in de documentaire. De moord op zes miljoen Joden kun je niet ongedaan maken. Wel kunnen we ervan leren en we kunnen ervoor zorgen dat het niet weer gebeurt.

Daders

In de film zegt iemand: “Nederlanders zien de Duitsers als daders van de Holocaust, maar ze lijken niet genoeg op de hoogte van de rol die de Nederlanders zelf hierbij hebben gespeeld. Geen enkel ander Europees land heeft, procentueel gezien, zoveel samengewerkt met de bezetter als Nederland. In totaal hebben 25.000 tot 30.000 Nederlanders zich bij de SS aangemeld. Het is dus de vraag of Nederland zich niet net zo hard moet maken voor het proces van wiedergutmachung als Duitsland.”

Geen plaats voor Joden

Eigenlijk is dat geen vraag meer, vertelt de documentaire. Duitsland loopt op dit vlak al dertig jaar vóór op Nederland met de verwerking en herdenking van de Tweede Wereldoorlog. En Nederland? In 2020, het jaar van de 75e herdenkingsdag van de Holocaust, bood een Nederlandse premier voor het eerst excuses aan voor het falen van de Nederlandse regering en overheids- diensten tijdens de Jodenvervolging. Bovendien lijkt het alsof de geschiedenis zich zowel in Nederland als Duitsland herhaalt, zij het op een andere manier, zegt Ruben. “Het Joodse Amsterdam dat er na de oorlog nog was, is grotendeels verdwenen, het zichtbare Joodse leven is in Nederland gemarginaliseerd.

Toen we afgelopen zomer met de film begonnen, filmden we de eerste grote antivaccinatiedemonstratie in Amsterdam. We zagen de mensenmassa passeren en concludeerden dat het aantal Jodensterren (die tegenwoordig herhaaldelijk door demonstranten gedragen worden, red.) nog net op één hand waren te tellen; blijkbaar was er destijds nog sprake van een soort zelfreinigend vermogen. We besloten dat dit geen thema hoefde te zijn voor onze film, maar sinds dat moment escaleerde de boel.” In de film brengen Ruben en Tobias een bezoek aan rabbijn Evers in Düsseldorf, die zich te midden van verhuisdozen opmaakt voor emigratie naar Israël. De reden? Het toenemende antisemitisme. “Voor Joden is in West-Europa geen plaats meer,” vertelt de rabbijn in de film. En: “Overheden zijn niet in staat agressie richting Joden onder de duim te houden.”

Ontmoeting

In de zoektocht hoe dit groeiende antisemitisme te bestrijden, gaan Ruben en Tobias in hun rode eend op bezoek bij extremisme-expert Ahmad Mansour. Openhartig vertelt Mansour hoe hij als geboren Palestijn vroeger zelf het leven van Joden zuur maakte. “Voor hem bleek de ontmoeting met Joden en kennisover- dracht de sleutel om antisemitisme tegen te gaan. Duitsland organiseert dat heel goed. Scholieren moeten verplicht het naziverleden bestuderen, al verschilt de intensiteit daarvan per deelstaat. Ook nemen de meeste scholieren kennis van de struikelstenen, een over geheel Europa verspreid kunstproject van een Duitse kunstenaar die met deze gedenkstenen de Joodse slachtoffers wil eren.” Mansour vertelt hoe je immigranten kunt betrekken bij de Holocaust-geschiedenis. Noodzaak, zegt Ruben, want onze geschiedenis is deels ook hun geschiedenis. “Het nazigebeuren had invloed op de Arabische wereld; in Bagdad was destijds een kwart van de bevolking Joods, en er stonden concentratiekampen in Noord-Afrika.”

Gevaar van secularisatie

De Duitse mantra die in de film steeds doorklinkt: we zijn niet schuldig, maar wel verantwoordelijk voor hoe we met het verleden omgaan. Dat zit heel diep, weet Ruben. En het is relevant voor nu, want er liggen gevaren op de loer. “Net als Nederlandse jongeren weten Duitse jongeren weinig of niets meer over het jodendom en de geschiedenis van het antisemitisme, mede door de secularisatie. Het christendom berust deels op de Joodse traditie, en door de ontkerkelijking verdwijnt ook de kennis over het jodendom via het christendom. Dat is ook het doel van de nazi’s geweest, om de betekenis van het jodendom voor onze beschaving weg te snijden.”