‘Het is tijd om de geweldloze woorden van de Bergrede af te stoffen’

‘Gandhi is een man van God. Jij en ik zijn aardse mensen. Gandhi heeft zich beroepen op religieuze motieven. Dat heb jij nooit gedaan. Dat is waar jij in gefaald hebt.’ Deze woorden sprak Jan Smuts, premier van Zuid-Afrika, in 1942 tot Winston Churchill, de premier van Engeland. Hij waarschuwde hiermee voor Gandhi, een man met een kracht waar Churchill niet op voorbereid was.

Wat was dit voor kracht? Wat kon Churchill volgens Smuts niet begrijpen van de manier waarop Gandhi de bevolking van India naar de onafhankelijkheid leidde?

Gandhi was een van de figuren in de wereldgeschiedenis die – ook al was hij hindoe – zo gek was om Jezus’ woorden in de Bergrede letterlijk te nemen. Hij wond er geen doekjes om: zoals iemand die getraind wordt voor geweld de kunst van het doden moet leren, zo leert iemand die getraind wordt voor geweldloosheid de kunst van het sterven. En sterven deed hij, maar niet als een passieve pacifist die het lijdzaam onderging. Gandhi leidde een leven van verzet.

Geweldloosheid=passiviteit?

Geweldloosheid roept vaak iets negatiefs op en pacifisme klinkt als passiviteit. Het christendom heeft er dan soms een handje van gehad om het lijden te verheerlijken. Christus leed immers ook, dus als ons onrecht en geweld wordt aangedaan, moeten we ons hier vooral niet tegen verzetten.

Maar is dat terecht? Volgens theoloog Walter Wink laat Jezus in de Bergrede toch echt iets anders zien. Wink legt dat als volgt uit:

1. ‘Ik zeg jullie je niet te verzetten tegen wie kwaad doet, maar wie je op je rechterwang slaat, ook de linkerwang toe te keren.’
Het Griekse woord dat hier met verzetten wordt vertaald, antistenai, is een technische term die meestal gebruikt wordt voor oorlog voeren. Het betekent meer dan ‘verzetten’, het zegt: beantwoord kwaad niet met kwaad, reageer niet met geweld. Dat was een betere vertaling geweest.

Dat slaan is ook interessant. Iemand op de rechterwang slaan kan niet met de rechtervuist gebeuren (beeld het je maar even in). Het is echter ook niet zo voor de hand liggend dat de vuistslag met de linkerhand werd gegeven. De linkerhand namelijk alleen voor onfrisse bezigheden gebruikt en in de tijd van Jezus stond er een fikse boete op alleen al een gebaar met de linkerhand. Dus het is onwaarschijnlijk dat in deze tekst echt een aanval is beschreven. Het moet hier gegaan zijn over een tik met de achterkant van de hand. Dat was een vernederende handeling: iemand een vuistslag bezorgen, deed je alleen bij een gelijke. Om daarna je linkerwang toe te keren, is dus een provocatie: ‘Sla me maar echt, erken me als mens.’

2. ‘Als iemand een proces tegen je wil voeren en je onderkleed van je wil afnemen, sta hem dan ook je bovenkleed af.’
De Romeinen legden de bevolking in het Palestina van de eerste eeuw exorbitant hoge belastingen op. Schulden waren een groot probleem. Op het moment dat je bij iemand in de schulden stond, kon die persoon als onderpand je mantel eisen, zolang die maar aan het eind van de dag weer teruggeven werd, zodat je nog ergens in kon slapen. In deze context doet Jezus de uitspraak over het afstaan van je onderkleed. Naaktheid was een schande en de schaamte ervan was nog groter voor degene die de naaktheid veroorzaakte of aanschouwde dan voor de naakte zelf. Op deze manier werd het wrede rechtssysteem belachelijk gemaakt, ontmaskerd en uitgedaagd.

3. ‘En als iemand je dwingt één mijl met hem mee te gaan, loop er dan twee met hem op.’
Ja, en dat was niet de bedoeling! Een Romeinse soldaat kon een willekeurige voorbijganger opdragen zijn loodzware bagage een mijl met hem mee te dragen. Maar als een soldaat meer vroeg, kwam hem dat duur te staan. Gewoon uit jezelf nog een extra mijl meelopen, was op z’n zachtst gezegd ongemakkelijk voor de soldaat in kwestie. De ‘bagagedrager’ neemt het spel zo over en de soldaat verliest hier volledig de controle.

Verzet tegen kwade geesten

Jezus kiest in de Bergrede dus voor een derde weg. Hij roept niet op tot passiviteit, vluchten of een ethiek die alleen nog spirituele zeggingskracht heeft. Maar ook niet tot een revolutie die gepaard gaat met de vernietiging van de vijand.
Het Griekse woord voor verzetten, antistenai, wordt overigens door Paulus opnieuw gebruikt in zijn brief aan de Efeziërs. Hier roept hij juist wel op tot een verzet, niet tegen mensen van vlees en bloed, maar tegen ‘kwade geesten’ en ‘machthebbers van de duisternis,’ tegen de onderdrukkende (denk)systemen en ideologieën zelf. De woorden van Jezus zou je op een militante manier kunnen interpreteren, maar hij luidt het niet voor niets zo in: ‘Heb je vijanden lief.’ Liefde boven alles. Kennelijk is dit een liefde die met verzet en strijd gepaard gaat.

Met de Bergrede is van alles gebeurd. Het is genegeerd, geïnterpreteerd als een oproep tot een a-politieke ethiek voor het individu of juist als een aanmoediging om je op geen enkele manier tegen het kwaad te verzetten. Wat mij betreft is het tijd om de woorden op te poetsen, het stof eraf te blazen en weer helemaal serieus te nemen.

Actieve geweldloosheid

Geweldloosheid is iets heel concreets en praktisch, maar staat tegelijkertijd zo haaks op hoe we gewend zijn te denken over politiek en maatschappij dat iemand als Churchill niet begreep waarom Jan Smuts hem waarschuwde voor Gandhi. Toch is Gandhi niet de enige die voor actieve geweldloosheid koos. Andere voorbeelden zijn Martin Luther King, Khan Abdul Ghaffar Khan, Leymah Gwobee en Dorothy Day.

Ook paus Fransciscus kiest ervoor: ‘Ik zeg de steun toe van de katholieke Kerk bij elke inspanning om te werken aan vrede door middel van actieve en creatieve geweldloosheid,’ zo liet hij begin dit jaar weten in zijn nieuwjaarstoespraak. Dit is historisch, van een paus. Ik daag de (christelijke) politiek uit hetzelfde te doen. Wat zou er gebeuren als het geld, geloof en de energie die nu in militaire middelen gestoken wordt, zal gaan naar organisaties als de Preemptive Love Coalition en Christian Peacemaker Teams?

Of wat zou er gebeuren als christen en moslims gezamenlijk een geweldloze Jihad gaan strijden? De wereld van 2017 heeft het meer dan ooit nodig.

<hr/>

Hoe doe je dat: geweldloos leven? Op donderdag 19 januari kun je ‘ervaringsdeskundige’ Hartcourt Clinefelter ontmoeten in het Amsterdamse Jeanette Noëlhuis. Klinefelter werkte als persvoorlichter van Martin Luther King. Na diens dood wijdde hij zijn leven aan het verspreiden van de boodschap van geweldloosheid. Meer info vind je hier.

<hr/>

Wil je meer hierover lezen? Dit zijn volgens Daan interessante boeken:

Erica Chenoweth en Maria J. Stephen – Why Civil Resistance Works: The Strategic Logic of Nonviolent Conflict (hier vind je een samenvatting) 

Dave Andrews – De Jihad van Jezus

Walter Wink – Jesus and Nonviolence: A Third Way

<hr/>

Foto: vaas van SuckUK