Verantwoordelijkheid nemen, hoe leer je dat aan je kind?

Vaak denken we dat een kind verantwoordelijkheid leren hetzelfde is als een kind zelfstandig maken. Maar het is meer dan dat! Pedagoog Jantine legt uit hoe het zit.

Wanneer je op internet zoekt naar verantwoordelijkheid bij kinderen, dan wordt dit over het algemeen gelijkgesteld aan zelfstandigheid. Verantwoordelijkheid gaat dan om ‘jezelf redden’, het oplossen van je eigen problemen en het dragen van verantwoordelijkheid voor bepaalde klussen in huis.

Het vergroten van zelfstandig gedrag gebeurt dan vooral door je kinderen praktische vaardigheden te leren, zoals het in de wasmand stoppen van vuile was (3 jaar) of het zelf smeren van het lunchpakketje (9 jaar). Daarnaast komen er in het dagelijks leven buiten huis ook regelmatig situaties voor waarin het mogelijk is om kinderen enige zelfstandigheid bij te brengen. Denk bijvoorbeeld aan het zelf leren uitkijken bij een drukke straat, of zelf bij de kassa betalen als je samen boodschappen hebt gedaan. Kinderen leren zo gaandeweg hoe ze met verschillende situaties om kunnen gaan.

Verantwoordelijkheid is meer dan zelfstandigheid

Maar het leren hebben van verantwoordelijkheid een-op-een gelijkstellen aan zelfstandigheid is volgens mij een te beperkt beeld. Verantwoordelijkheid heeft ook te maken met het leven van een goed leven, waarbij je zorg draagt voor de wereld waarin je leeft en de mensen met wie je leeft. Dit is een opdracht die niet zomaar uit de lucht komt vallen: in de Bijbel staat op verschillende plekken dat we een verantwoordelijkheid hebben voor elkaar en voor de wereld.

Het meest bekende voorbeeld hiervan is misschien wel Genesis 1:27.

God schiep de mens als zijn evenbeeld, als evenbeeld van God schiep hij hem, mannelijk en vrouwelijk schiep hij de mensen. Hij zegende hen en zei tegen hen: ‘Wees vruchtbaar en word talrijk, bevolk de aarde en breng haar onder je gezag: heers over de vissen van de zee, over de vogels van de hemel en over alle dieren die op de aarde rondkruipen.’

God geeft de mens de opdracht om de aarde onder haar heerschappij te brengen, om vruchtbaar te zijn en talrijk. ‘De aarde onder je heerschappij brengen’ kun je opvatten als dat de aarde aan ons is gegeven om er goed voor te zorgen.

Kinderen moeten zelf hun problemen oplossen

Deze opdracht is niet alleen voor volwassenen, maar ook voor kinderen. Op een dag gaan ze het huis uit en vallen ze niet meer onder de verantwoordelijkheid van hun ouders. Dit betekent dat ouders ook niet altijd in staat zullen zijn om hun kinderen tegen problemen in de wereld te beschermen. In de Bijbel heet dit ook wel: ‘het dragen van de eigen last’ (Galaten 6:5).

Om kinderen te leren om zich verantwoordelijkheid te gedragen tegenover zichzelf en de wereld, is het belangrijk om ze het goede voorbeeld te geven. Dit kan bijvoorbeeld door met ze te praten over bepaalde verantwoordelijkheden die je zelf hebt, of door oudere kinderen een keer mee te nemen naar het werk. Maar ook samen huiswerk maken, het woordjes leren voor een dictee of een keer samen helpen in de kantine van de sportclub laten zien wat verantwoordelijkheid is.

Wil je jouw kind(eren) leren dat het belangrijk is om goed voor de natuur en de aarde te zorgen? Ga dan een keer vuilnis opruimen, geef aan dat je niet zomaar voedsel weggooit, of begin samen een moestuintje. Zeker voor jongere kinderen geldt dat verantwoordelijkheid in beeld brengen beter werkt dan hier alleen maar over te vertellen.

Niet te veel verantwoordelijkheid

Een belangrijk aandachtspunt is wel dat je van kinderen niet te veel verantwoordelijkheid vraagt. Bedenk goed wat ze wel en niet aankunnen. Wanneer je ze te veel verantwoordelijkheid geeft zal dit als een (te) grote druk ervaren worden. Kinderen kunnen hierdoor te angstig worden om überhaupt te beginnen aan een taak, of zullen zich schuldig voelen wanneer het mis gaat. Het aanleren van verantwoordelijkheid gaat in de meeste gevallen daarom het beste, wanneer je dingen eerst samen doet en je duidelijke instructies geeft.

Natuurlijk is het niet erg wanneer kinderen een bepaalde verantwoordelijkheid krijgen, maar het nog niet lukt of ze fouten maken. Daar kun je alleen maar van leren. Vraag waar het mis ging, of leg uit hoe ze het beter hadden kunnen aanpakken. En moedig ze aan om het de volgende keer beter te doen en geef aan dat je hier vertrouwen in hebt.

Strenger worden

Hoe ouder kinderen worden, hoe meer verantwoordelijkheid ze kunnen dragen, en hoe strenger je ook kunt zijn in de eis dat ze een taak goed afronden. En bedenk dat het nooit werkt om een taak gewoon maar over te nemen als iets niet lukt: zo leren kinderen nooit dat ze zelfstandig moeten worden.

Al met al is het leren van verantwoordelijkheid iets dat een heel (kinder)leven duurt. Je kind hierin begeleiden is in het begin heel intensief en wordt geleidelijk steeds minder. Het belangrijkste is dat je kinderen bewust maakt van hun verantwoordelijkheden, maar ze ook het geloof en vertrouwen geeft dat ze ze kunnen dragen.

Jantine Huisman is godsdienstwetenschapper, pedagoog en kerkelijk werker Jeugd en Jonge gezinnen. Ze vraagt zich af hoe je geloofsopvoeding aanpakt en combineert in haar zoektocht haar praktijkervaring met de theorie uit de boeken. Voor Lazarus schrijft Jantine blogs over opvoeding.