‘We kijken altijd naar God vanuit ons eigen perspectief’
Rob laat je kennismaken met theoloog Peter Enns, die een aantal boeken schreef over de Bijbel. Hij praat met hem over wat je moet met wreedheid en tegenstellingen in de Bijbel. En waarom we niet bang hoeven te zijn voor raadsels en mysteries.
Oké, vrienden, hoogste tijd dat jullie eens kennismaken met Peter Enns. Peter - Pete - is een bijbelgeleerde die een boek heeft geschreven over de Bijbel. En hij is ook nog grappig. (Het boek is in het Nederlands verschenen onder de titel Omdat de Bijbel het zegt en is bedoeld voor iedereen die de Bijbel ergerlijk en tegelijkertijd fascinerend vindt, red.)
Welke vraag over de Bijbel wordt jou het vaakst gesteld?
‘Dat is de vraag: Hoe kan een Bijbel die er zo uitziet, Gods woord zijn? Dat is de algemene vraag en mensen vullen dat ‘zo’ in met allerlei dingen. Het probleem is dat de Bijbel zich niet altijd zo gedraagt als jij zou verwachten – of zoals veel mensen hebben geleerd om te verwachten. De twee grote thema’s die bovenaan het lijstje staan van de meeste mensen zijn wetenschap en ethiek.
Bijvoorbeeld: hoe kan de Bijbel nou het woord van God zijn en tegelijkertijd vertellen dat de gehele kosmos geschapen is in zes dagen? Dat een koepel boven ons hoofd de hemelwateren tegenhoudt? De aarde plat is en er een zondvloed raasde over de hele aarde? En dat de eerste twee mensen (Adam en Eva) een paar duizend jaar geleden leefden? Wat moeten we aan met een Bijbel die een wereld toont die zo afwijkt van de wereld die voor ons zo vanzelfsprekend is?’
We moeten de oeroude setting van de Bijbel voor ogen houden
‘De ethiek van de Bijbel brengt mensen ook in verwarring. God verdrinkt ieder levend wezen, behalve Noach en de anderen die in de ark zitten. En hij was daar al aan toe in hoofdstuk zes van de Bijbel. Hij beveelt de Israëlieten om de bevolking van Kanaän uit te roeien, zodat zij het land kunnen binnentrekken. Maagdelijke dochters zijn oorlogsbuit en eigendom van hun vader. Israëlieten mogen slaven houden en hen slaan tot de dood er bijna op volgt. Zonder dat daar een straf op staat.
En dan, om het allemaal nog ingewikkelder te maken, lijkt Jezus dit soort dingen op een andere manier te benaderen. Dus de verschillende delen uit de Bijbel zeggen niet allemaal hetzelfde. Wat moet je aan met zo’n Bijbel? Dat is in een notendop een heel oude vraag, die mij steeds gesteld wordt.
Om verder te komen moeten we de oeroude setting van de Bijbel voor ogen houden. Een lastig punt is dat veel mensen grote verwachtingen hebben van de Bijbel – dat het een antwoord heeft op elke vraag die we stellen. Maar de Bijbel spreekt niet in de eerste plaats in ons hedendaagse taal. Het stelt en beantwoordt eeuwenoude vragen. Pas als we begrijpen wat die oude vragen en antwoorden inhouden, kunnen we de volgende vragen gaan stellen: Oké, en nu? – Hoe verhoudt zich dit alles tot mijn leven hier en nu? Zijn er onderdelen die we kunnen en moeten achterlaten? Hoe kom ik in contact met God door dit boek?’
Dat is nou echt een theologisch probleem
In je boek leg je die gewelddadige passages uit het Oude Testament geweldig goed uit. Kan je mijn lezers daarvan alvast een voorproefje geven?
‘Ik besteed een hoofdstuk in mijn boek aan Gods bevel aan de Israëlieten om elke Kanaänitische man, vrouw en kind uit te roeien en hun land in bezit te nemen. Dit is hét voorbeeld waarnaar mensen verwijzen. God lijkt hier meer op te treden als de Transformer Megatron, dan als een God van liefde. Dit is echt een enorm thema waarmee veel mensen worstelen al zolang er een Bijbel bestaat. Dat is niets nieuws.
Er zijn bijna geen christenen of joden die er helemaal geen moeite mee hebben. Als we horen over moderne genocides, met daders die beweren dat God aan hun kant staat, dan noemen we dat etnische zuivering door gestoorde mensen. Dus hoe kunnen christenen nu beweren dat God tegen genocide is, als hij gisteren daartoe bevel gaf? Dat is nou echt een theologisch probleem.
Nou ja, dat dus en het feit dat Jezus zei: ‘Heb je vijanden lief’ en ‘mijn koninkrijk is niet van deze wereld’ in plaats van ‘kom op, laten we al die heidenen [Romeinen] ombrengen en ons land terugeisen.’ Dus bovenop dat ethische probleem lijkt dat wat Jezus doet niet in overeenstemming te zijn met wat God zegt in het Oude Testament.
Deze kwestie is te ingewikkeld om even snel een antwoord te twitteren. Je moet echt de moeite nemen om de oude stem te ontdekken waarmee de Bijbel spreekt. Doe eens een stap achteruit en probeer te begrijpen dat de Israëlieten een oeroud volk vormen met oude denkwijzen. Ze lijken niet op die ‘aardige christenen’ die we tegenkomen bij een picknick van de kerk.’
De Israëlieten beschreven God volgens hun ‘regels’
‘De Israëlieten leefden in een ruige tijd. De ijzertijd, toen volkeren elkaar met hand en tand bevochten om grond en hulpbronnen en de goden met hen meevochten en hen aanvoerden. Verliezen betekende óf dat je god een slappeling was óf dat hij, om een of andere reden, boos was op je volk en hen een lesje wilde leren. De Israëlieten maakten deel uit van deze oeroude wereld in de ijzertijd. Ze passen er goed tussen en je wordt op het verkeerde been gezet als je dan verwacht dat ze op een heel andere manier over God zullen praten.
We moeten de Israëlieten niet aanmoedigen en hen trachten te evenaren. Dat is wat christenen met een gewelddadige inborst door de eeuwen heen hebben gedaan, zoals Spaanse veroveraars van ‘West-Indië’ of Europese kolonisten van ‘Amerika’ de ‘nieuwe wereld’ bejegenden alsof het Kanaän was en het in bezit namen. En we kunnen ook niet om het geweld heen, of het bagatelliseren. Een strategie die ook wel door christenen wordt toegepast om met deze tekstgedeelten om te gaan.
Het is wat het is en de Bijbel is zoals die is, omdat God zijn kinderen het verhaal laat vertellen. Kinderen vertellen verhalen over hun ouders vanuit hun gezichtspunt als kinderen, en dat is niet het hele verhaal. Denk maar eens aan hoe jongens op het schoolplein kunnen opscheppen over hun vader. Ik was dol op mijn vader en ik verdedigde zijn eer. Hij was een formidabele man die zware voorwerpen kon optillen. Hij was een scherpschutter, hij was geniaal en hij kon iedereen aan.
Niet alles wat ik over mijn vader zei, was objectief gezien de hele waarheid. Maar dit was hoe ik mijn vader zag. Een beschrijving die voortkwam uit liefde, vanuit mijn jeugdig perspectief, waarbij ik de ‘regels van het schoolplein’ volgde. Toen ik hier later op terugkeek, realiseerde ik me hoeveel mijn ‘praatjes over mijn vader’ mijn vader in feite beperkten, maar dat was hoe we erover praatten.’
De Bijbel is geen handleiding voor het christelijke leven
‘De Israëlieten beschreven God volgens hun ‘regels’ op de manier waarop zijzelf en de mensen in de omliggende landen hun goden in het algemeen kenden. En daarin zit een gigantisch grote les voor ons, vandaag de dag. We kijken altijd naar God vanuit ons eigen perspectief, volgens denkwijzen waarvan we ons vaak niet eens bewust zijn. In deze verhalen geeft de Bijbel ons een inkijkje in hoe oude Israëlieten precies hetzelfde doen.
Dus als we deze verhalen lezen, lezen we ze niet als absolute geboden die we moeten naleven of het laatste woord over hoe God is. Christenen geloven dat we in de evangeliën een diepgaander begrip krijgen van God in Jezus. De evangeliën staan niet toe dat we blijven hangen in het begrip dat de Israëlieten in de ijzertijd hadden van God. Met andere woorden, de Bijbel is geen handleiding of een reglement voor het christelijke leven. Het is een narratief, een verhaal dat beweging heeft en een baan volgt.
Archeologen zijn er overigens heilig van overtuigd dat de massavernietiging van de Kanaänieten waarover de Bijbel spreekt niet heeft plaatsgevonden. Wat goed nieuws is, denk ik. Dit helpt ons om te zien dat deze verhalen ons vertellen hoe de oude Israëlieten, tenminste op dat moment, tegen God aankeken.
En dat is, besef ik, een erg lang antwoord, maar korter lukt me niet.’
Niet een of andere nette, opgeschoonde Bijbel
Dus, als iemand jou vraagt: Wat is de Bijbel, wat zeg jij dan?
‘De Bijbel is Gods woord, maar niet in de zin van een reglement of een christelijke gebruiksaanwijzing. Het is een plek waar je God kunt ontmoeten. En dat betekent strijden met God, met God worstelen. In discussie gaan met God en ook leren van God. Getroost worden door God en bemoedigd en vreugde en vrede zoeken.
En in de Bijbel komen we tal van voorbeelden tegen van mensen die, langgeleden, God op eenzelfde manier hebben ontmoet. We hoeven de Psalmen maar te lezen. Ongeveer de helft van de Psalmen bevat wel een klacht aan God of diep verdriet over wat God wel of niet doet. Boeken als Klaagliederen en Job drukken ook diep verdriet uit, en zelfs frustratie en ergernis over God.
Zoals ik het zie (en daaraan heb ik een hoofdstuk in mijn boek gewijd) is de Bijbel een afwisselend boek met allerlei soorten van emoties, stemmingen en gedachten. Deze Bijbel – de Bijbel die we echt hebben, en niet een of andere nette, opgeschoonde Bijbel die zich keurig gedraagt en die we wel graag hadden willen hebben – geeft ons niet zozeer ‘regels waaraan we ons moeten houden’, maar geeft ons een voorbeeld van onze eigen afwisselende geloofsreis.’
Ga in gesprek, in discussie – zelfs met God
‘Als we bekijken hoe de Bijbel werkt, dan hebben we dus toestemming om op onderzoek te gaan. Om uit te proberen, te ontdekken, in gesprek te gaan en in discussie – zelfs met God. De Bijbel sluit dat proces niet af, maar moedigt het aan.
Dit is niet de manier om de Bijbel te benaderen die veel christenen hebben geleerd, maar het maakt deel uit van de joodse traditie. De Bijbel geeft antwoorden voor het leven, zeker. Maar het werpt ook vragen op en raadsels waarover gelovigen in debat gaan. Uitkomen bij het ene, ware, absolute, definitieve antwoord is zelfs niet het hoofddoel. Daarom hebben joden, bijvoorbeeld, een Talmoed. Daarin wordt gediscussieerd over kwesties en staan standpunten naast elkaar zonder dat ze worden opgehelderd of gladgestreken.
In dat proces ontmoet je God. Maar volgens veel christenen ontmoet je God pas als het proces ten einde loopt. Als de definitieve, juiste antwoorden zijn geformuleerd. Als christenen de Bijbel zouden kunnen beschouwen als een afwisselend boek dat de verschillende stadia van onze geloofsreis toont (in plaats van als een antwoordenboek met antwoorden voor iedere vraag die we maar kunnen bedenken) dan zouden we minder Inquisities hebben.’
We kunnen geen vinger achter God krijgen
Je noemt een paar keer in je boek dat angst vaak een belemmering is in het christelijke leven.
‘Mijn ervaring is dat angst de meest voorkomende belemmering voor een leven in oprecht vertrouwen op God is. Vooral de angst om je te vergissen wat God betreft, en dat wordt vaak gelijkgesteld aan verkeerd zitten wat de Bijbel betreft. Boosheid en haat jegens een ander vanwege de Bijbel en God worden, als je er dieper op ingaat, gedreven door nog dieper gelegen angsten.
Wat we geloven over God is erg belangrijk voor ons, en dat hoort het ook te zijn. Ons geloof bepaalt wie we zijn en helpt om betekenis te geven aan de wereld om ons heen en de wereld waarvan we in afwachting zijn. Ons geloof is de bladzijde waarop ons persoonlijke verhaal wordt geschreven. Wanneer je voelt dat je geloof wordt bedreigd, kan dat gemakkelijk leiden tot angst. En dat kan leiden tot boosheid, haat en lijden.
Maar het feit blijft staan dat we er waarschijnlijk toch vaak naast zitten in veel dingen die we denken over God en de Bijbel. We kunnen God kennen, maar we moeten het idee loslaten dat we onze vinger achter God kunnen krijgen. En dat we dan niet meer verrast zouden kunnen worden door God, of zelfs verward of beledigd kunnen worden door God.’
God scheppen naar ons eigen beeld is een constante verleiding
‘Ik denk vaak aan hoe groot het (uitdijende!!) heelal is. Dat het miljarden melkwegstelsels bevat die elk miljoenen en miljarden sterren bevatten, op duizenden lichtjaren van elkaar. En dan aan het andere eind van de schaal zijn er de atomen, te klein om over na te denken (1/10.000.000 van een millimeter). En dan, gewoon om even irritant te doen, zijn er ook nog subatomaire deeltjes.
Het heelal gaat ons verstand te boven, en christenen geloven dat deze God – die verantwoordelijk is voor het onbegrijpelijke, in een stap die nog veel onbegrijpelijker is – het menselijke verhaal binnenkwam en menselijk vlees en beenderen aannam. Dus, zonder aarzelen, ik kies voor geheimenis als een cruciale categorie om over God te spreken.
De menselijke neiging om het oncontroleerbare te willen beheersen – om God te scheppen naar ons eigen beeld, en om zo hun angst op een afstand te houden – is een constante verleiding. De keus waarvoor we dagelijks gesteld worden, of we ons ervan bewust zijn of niet, is of we bereid zijn om onze angst los te laten. Laat de verhalen die we over God verzinnen los en vertrouw God. Hij kan in het proces die verhalen herschrijven en ons heel maken.’
Snap je nou waarom ik dacht dat je wel zou willen horen over Pete Enns?
Benieuwd naar Peters boek ‘Omdat de Bijbel het zegt‘? Hier vind je een leesfragment.
Geschreven door
Rob Bell