Een stel vuilnismannen op audiëntie

Het is om te beginnen al hartverscheurend dat een scheldwoord is afgeleid van een bestaand gezin. Ten opperste gênant ook dat vooral de weldenkende elite dit scheldwoord gebruikt – als ik mijn eigen ervaringen en een googlerondje mag geloven. De mensen die zich dus officieel tegen racisme, vooroordelen en discriminatie keren. Zij bezigen vervolgens wel dit soort termen om een onderklasse aan te duiden die ze nooit spreken, van wie ze het levensverhaal niet kennen, om wie ze hooguit keihard lachen als ze een nieuwe aflevering van Tiger King kijken.

Jezus wipwapt

Waarom gebruiken we scheldwoorden? Waarom zetten we groepen weg als fascist, wappie, Tokkie of wat dan ook? Het voordeel van iemand in het zwembad omlaag duwen, is dat je zelf boven water komt. Als je een groep ver weg vernedert, kan dat je doen stijgen in de achting van je naaste omgeving. Scheldwoorden geven je extra gewicht op de sociale wipwap.

Scheldwoorden geven je extra gewicht op de sociale wipwap

Jezus wipwapt voortdurend. Maar dan gaat Hij er bij jou bij zitten, zodat de ánder omhooggaat. Een van Zijn bekendste oneliners is: “De laatsten worden de eersten, en de eersten worden de laatsten.” En daarbij geeft Hij dan interessante voorbeelden: “Als je wordt uitgenodigd voor een bruiloft, kies dan niet de ereplaats” (Lucas 14). Met als grappig argument: “Misschien komt er nog wel iemand die voornamer is en dan moet je je plek afstaan. Nee, kies een mindere plek, dan zal de gastheer vanzelf wel zeggen: kom toch dichterbij!” En Hij concludeert: “Wie zichzelf verhoogt, zal vernederd worden en wie zichzelf vernedert, zal verhoogd worden.” Zijn advies is vervolgens dat je, als je een feestje geeft, “armen, kreupelen, verlamden en blinden” moet uitnodigen. Een van zijn meest genegeerde regels… Hoe zou dat toch komen?

Kwaad rolt omlaag

Ik heb de laatste jaren veel gestudeerd op hoe je jeugdjaren je beïnvloeden. En vanzelfsprekend kijk ik dan ook naar Jezus. Wat heeft Hij van huis uit meegekregen? Hoe heeft dit Hem gevormd?

Veel weten we er niet van, maar we kunnen wel iets invullen. Jezus groeide op in een zogeheten schaamtecultuur, vol seksuele taboes, een beetje vergelijkbaar met hoe reformatorische christenen en Marokkaanse moslims in ons land met seks omgaan. Een kind buiten het traditionele huwelijk is dan een grote schande.

Maria’s zwangerschap was natuurlijk verdacht. De praatjes zullen snel zijn gegaan, zoiets houd je niet geheim in dorpjes van een paar honderd inwoners. Er moest dan ook een heuse engel worden ingevlogen, wilde Jozef überhaupt nog met haar trouwen.

Er moest dan ook een heuse engel worden ingevlogen

Zoiets tekent een mens. En het verbaast me daarom niet dat Jezus als volwassen man vervolgens veel ‘schandelijke’ vrouwen in Zijn gevolg heeft. Hij was bij zo’n vrouw opgegroeid. Hij kende de scheldwoorden. Voor haar – voor Hemzelf.

In Jezus’ dagen waren dit soort kloven in de samenleving nog dieper. Slaven hadden vrijwel geen rechten, de meesten werden mishandeld en misbruikt door hun ‘eigenaars’. Het was vrijwel onmogelijk naar een andere klasse te stijgen. Je was overgeleverd aan de grillen en de genade van de heren. Kwaad ging, kortom, voornamelijk één kant op: van boven naar onder. Van de machtigen naar de machtelozen. Van de eersten, in Jezus’ woorden, naar de laatsten.

Deftige opinies

Zijn eigen jeugd zal Hem op dit spoor hebben gebracht, maar voor Jezus blijkt het thema inhoudelijker. Verschil in sociale status is een van de grootste bronnen van kwaad. Mensen onderaan de ladder leven gemiddeld zes tot zeven jaar korter en negentien jaar in mindere kwaliteit. Armere, korter opgeleide mensen krijgen eerder hartklachten, depressie, suikerziekte en lijden vaker onder huiselijk geweld, intimidatie en kindermishandeling.

Ook toen al gebeurde dat deels internationaal. Daar staan de tollenaars in de Bijbelse verhalen voor. Zij inden in het ‘arme Zuiden’ belastingen die bestemd waren voor het ‘rijke Westen’ van die dagen – de elite in Rome. Ook toen werden mensen op duizenden kilometers afstand uitgebuit door wie toevallig in de chique families waren geboren. De eersten kenden de laatsten niet, maar hadden natuurlijk wel hun deftige opinies over waarom deze orde vooral zo moest blijven.

Kaartje voor vuilnismannen

Deze adventserie in Visie gaat over de vreemdelingen in het kerstverhaal. Dit keer de herders. Ze waren typisch onderklasse in Jezus’ dagen. Dat kan verbazen, omdat God regelmatig ‘Herder’ wordt genoemd in de Bijbel, maar dat is in eerdere eeuwen. In Jezus’ dagen wilde je geen herder meer worden; deels door de waarde die (gealfabetiseerd) onderwijs had gekregen en deels door de groeiende bevolking werden kuddes vooral lastposten die je oogst kaalvraten. En herders stonken natuurlijk. Vergelijk ze met de vuilnismannen in onze tijd. Iemand moet het werk doen, maar liever niet je eigen kind.

Geweldig toch, dat juist de vuilnismannen als eersten op kraamvisite bij Jezus gingen! Uitgerekend zij kregen het hoogste bezoek, niet van een cynische tv-presentator die ons eens lekker een superieur gevoel wil bezorgen, maar van een heuse engel. Ze jagen hun schapen en geiten op en melden zich enthousiast. Want de Messias, daar hadden ze wel van gehoord. En die lag dan in een voerbak – niets bijzonders, daar hadden zij zelf ook in gelegen. Zo deed je dat in die tijd. Maar dat was het juist. De Messias was een van hen! Gewoon in een voerbak, in een alledaags boerenhuisje.

Geen stal

Even tussendoor: Jezus werd niet geboren in een stal. Huizen in die tijd bestonden uit één grote ruimte, waar voorin de dieren overnachtten en achterin, afgescheiden door een hek, de mensen sliepen. Lekker warm. En daar, bij de mensen, stonden achter het hek ook de voerbakken. Soms was er nog een gastenverblijfje naast. Het enige wat de Bijbel beschrijft, is dat die extra kamer al bezet is; het gaat nergens over een ‘herberg’ of iets dergelijks. Dus Jozef en Maria sliepen gezellig opeengepropt bij het gezin, waarschijnlijk van een achterneef. Ze veegden een overbodige voerbak schoon en hoppa: een praktisch en gratis wiegje.

Kwaad terugrollen

We vergeestelijken de omdraaiingen van Jezus graag, alsof het over geloof gaat, maar het gaat bij Jezus vaak over sociale status. Een beetje sterk aangezet kun je zeggen: wie gewoonlijk als laatsten of zelfs niet werden uitgenodigd, de Tokkies, kwamen als eersten bij baby Jezus kijken. Zó werden de laatsten al de eersten. Zoals Zijn eigen ‘schandelijke’ moeder dat al had ervaren, dat juist zij de Messias zou baren en opvoeden. En de vissers, die waarschijnlijk toen nog niet konden lezen en schrijven, maar nu toch Zijn studenten werden. Net zoals Hijzelf het allerlaagste ging aan het kruis en het allerhoogste uit het graf.

Lees ook: 'Wie heeft al die engelen besteld?'

Lees ook: 'Wie heeft al die engelen besteld?'

Kwaad rolt naar beneden. Hoe minder connecties iemand heeft, hoe minder opleiding, des te minder ingangen, des te minder kansen. Daar vallen telkens weer de klappen. Dit is de allesoverheersende factor in hoe kwaad werkt. Het rolt naar beneden. En het beste wat je dus kunt doen om het kwaad aan te pakken, is zorgen dat ‘laag’ zo laag niet meer is. Laten zien hoe waarachtig en volledig mens zij zijn op wie we neerkijken. Die Tokkies om wie we lachen, hebben minstens zo veel waardigheid en verhaal als wij. Joe Exotic uit Tiger King is niet alleen een grap op het feestje, maar heeft dezelfde Vader als u en ik.

Op wie kijken we neer? Wie kunnen we niet luchten? Stel je eens voor dat diegene als eerste bij de pasgeboren prins kan komen kijken. En u misschien wel als laatste. Hoe voelt dat? Dát is het gevoel van Kerst.