‘Herdenk de Holocaust, maar koppel deze niet aan de actualiteit’

Deze week, aan de vooravond van de internationale herdenking van de bevrijding van het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau, overleed Jaap Soesan, een 96-jarige Amstelvener. Jaap was na een lang en gelukkig huwelijk met zijn Bettie sinds een paar jaar weduwnaar. Hij was geen eenzame bejaarde die klagerig zijn laatste jaren uitzat, maar tot op het laatst een strijdbare man die, zoals hij dat zijn hele leven had gedaan, aandacht vroeg voor het grote onrecht dat de Nederlandse Joden was aangedaan. Niet alleen door de nazi’s, maar ook door de Nederlandse samenleving in de direct naoorlogse periode.

Jaap vertelde dat toen hij in mei 1945 vanuit de onderduik in Limburg terugkeerde in zijn geboortestad Amsterdam, het eerste wat hij te horen kreeg een cynisch ‘Daar heb je ze weer!’ was. Dat gevoegd bij een afgepakt huis, breed gedragen ambtelijk onbegrip en het langzaam doorsijpelen van het nieuws van al die familieleden die waren omgebracht.

Joodse verlies centraal

In Nederland, uitgerekend in de zo verdraagzame en van oudsher weinig antisemitische Lage Landen, heeft het vrij lang geduurd voordat de samenleving doordrongen raakte van het feit dat meer dan 75 procent van de Joodse Nederlanders het leven had gelaten in de periode 1940-1945. Om precies te zijn kwam de doorbraak in 1979 met de programmering van de televisieserie Holocaust. Een Amerikaanse dramareeks waar het sentiment wel erg dik bovenop lag, maar die voor een verrassende ommekeer zorgde.

De aangrijpende lotgevallen van de fictieve familie Weiss, van Kristallnacht tot Auschwitz-Birkenau, zorgden op de een of andere manier voor een laagdrempelige identificatie door het grote publiek. In het kielzog van deze televisieproductie ontstond gaandeweg een brede herdenkingscultuur waarbinnen, anders dan voordien, het Joodse verlies steeds meer centraal kwam te staan. Gevolgd door een haast ontelbaar aantal boeken, documentaires, congressen, lokale plechtigheden en reizen naar Duitsland en Polen werd een groeiende groep Nederlanders die de oorlog slechts kende van horen zeggen, met de neus op de feiten gedrukt.

Prima, zal ieder weldenkend mens zeggen, maar het herdenken van de slachtoffers van de Holocaust heeft inmiddels wel een keerzijde gekregen. De laatste tijd horen we steeds vaker dat de jaren 30 en 40 terug zijn. Dat het lot van asielzoekers en vluchtelingen al behoorlijk in de buurt komt van dat van de Joden tijdens de Holocaust, dat toespraken van politici als Baudet en Wilders en van de Amerikaanse president Trump gepaard gaan met het onheilspellende geluid van zwarte laarzen op het asfalt. En we worden erop gewezen dat het redden van immigranten uit de Middellandse Zee min of meer gelijk staat aan verzet tijdens de bezetting.

Terughoudend in de koppeling met de Holocaust

Ook de komende maanden met alle herdenkingen voor de boeg zal menige koppeling van hedendaags leed met de Holocaust ongetwijfeld weerklinken. Geen misverstand, de wereld is niet mooi en er zijn veel individuen voor wie het lot weinig goeds in petto heeft. Die dagelijks te lijden hebben onder geweld, oorlog en dictatuur. Maar ik verzoek hier toch om enige terughoudendheid in de koppeling van het een met het ander.

Jaap Soesans broers en zusjes, zijn opa en oma, neefjes en nichtjes, ooms en tantes, jeugdvrienden- en vriendinnetjes verdwenen doelbewust in het gifgas van de nazi’s. Hoe we het ook wenden of keren: deze Europese schandvlek is absoluut nergens mee te vergelijken. En als we het toch doen, dan in het bewustzijn dat we de Jodenvervolging ernstig bagatelliseren.

Zullen we ons daarom inhouden bij de komende herdenkingen? Alleen al aan Jaap Soesan zijn we het verplicht. Om nog maar te zwijgen van de talloze slachtoffers van de Holocaust die door niemand meer worden herdacht.

Kijktip: Het geheugen van Auschwitz

Alfred werkte de afgelopen tijd als eindredacteur aan de docu Het geheugen van Auschwitz, die vanavond te zien is op tv. De centrale vraag in de documentaire is: hoe houd je de herinnering aan Auschwitz levend? Een groep conservatoren probeerde de afgelopen vijf jaar om de overblijfselen van voormalig vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau veilig te stellen. De makers volgen de conservatoren in hun werk en laten ook zien met welke emoties dit gepaard gaat.

Het geheugen van Auschwitz wordt vanavond 26 januari uitgezonden om 20.10 uur op NPO 2 en is na te kijken op NPO Start.

Foto boven: Jean Carlo Emer via Unsplash