Polarisatie: 6 lessen die je gesprekken met andersdenkenden kunnen veranderen

“Polarisatie is een ingewikkeld concept. Maar voor je er erg in hebt, krijg je ermee te maken. Wat dacht je hiervan: stel, een leerling weigert zijn docente de hand te schudden en zij accepteert dat niet. Dat lijkt een ‘gewoon’ conflict tussen twee mensen. Totdat de betrokkenen zich heel expliciet als moslim en feministe tegenover elkaar opstellen. Dan is er een clash van identiteiten die zorgt voor polarisatie. De boel vlot trekken heeft pas kans van slagen wanneer iemand ‘in het midden’ gaat staan en vraagt wie er achter die identiteiten zit. Zo iemand trekt de kemphanen van hun ‘polen’ af naar zich toe, waar ze Mous en Mien zijn, en niet moslim en feminist.”

Definitie: Polarisatie is het veroorzaken van een conflict of het versterken van tegenstellingen tussen partijen of bevolkingsgroepen

Vorig jaar illustreerde Brandsma tijdens een college op de Tear Justice Conference hoe een simpel meningsverschil zomaar kan veranderen in iets ongrijpbaars, iets waar maar weinig mensen raad mee weten. Het maakte indruk. Hieronder zes onverwachte lessen die je gesprekken met andersdenkenden wellicht zullen veranderen.

1. Zonder polarisatie staan we stil

We leven met tegenstellingen: man of vrouw, autochtoon of allochtoon, gelovig of ongelovig, elite of volk... Ook al heeft het woord polarisatie inmiddels een negatieve gevoelswaarde, volgens Brandsma kunnen we niet zonder: “Zonder polarisatie staat de geschiedenis stil. De status quo wordt juist uitgedaagd door mensen die polariseren. Ik zie polarisatie als een dynamische verrijking… en ja, soms ook als een bedreiging.” Over de situaties waarin het uit de hand dreigt te lopen, gaat zijn boek. Hierin beschrijft Brandsma een denkkader dat zich in benarde situaties heeft bewezen. Want, zo vindt Brandsma: “Vrede is niet de afwezigheid van conflict. Vrede is een hele rij conflicten waar we goed mee zijn omgegaan. We zullen ons in deze complexe wereld steeds meer moeten trainen in het omgaan met conflicten en polarisatie.”

Polarisatie gaat niet over feiten, maar vooral over gevoelens die heel diep gaan

Volgens Brandsma kent polarisatie drie ‘wetten’. Allereerst is het iets dat vooral tussen de oren zit. Het is een gedachteconstructie die maakt dat we ‘wij’ tegenover ‘zij’ zetten. Ten tweede heeft polarisatie brandstof nodig. Meestal gaat het dan over een verzameling uitspraken die de identiteit van de tegenpolen benadrukken. ‘Vluchtelingen zijn terroristen’ tegenover ‘Nederlanders zijn ongastvrij’, bijvoorbeeld. De derde stelling is dat polarisatie niet over feiten gaat, maar vooral over gevoelens… en dat die gevoelens heel diep gaan. Ze laten zich niet zomaar via argumenten buitenspel zetten.

2. Stop met het bouwen van bruggen

Brandsma: “In 2006 schreef ik een boek over het verschil in denken van moslims en niet-moslims. Dat boek raakte blijkbaar een gevoelige snaar. Als ik had gewild, had ik vanaf dat moment fulltime bezig kunnen zijn met de interreligieuze dialoog. Ik begon me af te vragen wat de effecten van al die dialogen waren. Wakkerden al die bruggenbouwers de discussie over identiteit niet juist aan?” Kortom, het bouwen van bruggen tussen de polen is volgens Brandsma geen effectieve manier om polarisatie binnen de perken te houden.

3. Richt je niet op het bestrijden van de polen, maar juist op het versterken van het midden

Brandsma onderscheidt in zijn denkkader verschillende rollen:

• Pushers: zij jagen het debat aan, zijn extreem zichtbaar en doen steeds extremere uitspraken.
• Joiners: zij zijn aanhangers van pushers; ze, zij liken, retweeten en verdedigen pushers.
• Stille midden: dit bestaat uit neutrale, genuanceerde en onverschillige mensen.
• Bruggenbouwer: deze stelt zich boven polen. Wil begrip aan beide zijden kweken met als doel polarisatie op te heffen. Hij richt zich daarbij op de polen en versterkt daardoor vaak de polarisatie.
• Zondebok: bruggenbouwers en mensen uit het stille midden kunnen in deze rol terechtkomen. Het zijn vaak de beroepsneutralen, zoals burgemeesters, politie, officieren van justitie, docenten, journalisten die deze rol krijgen te verduren.

Bij het aanpakken van polarisatie voelt het heel logisch om je te richten op de expressieve, zichtbare pushers. Toch is dat niet dé manier om te depolariseren. In een interview met De Correspondent beschreef Brandsma juist hoe dat helemaal mis kan gaan: “Burgemeester Aboutaleb stond vorig jaar in Rotterdam voor een groep demonstrerende Turkse Nederlanders. Ze waren boos omdat de burgemeester een campagneactiviteit voor de Turkse verkiezingen had verboden. Helaas belandde hij tijdens zijn toespraak in een ‘wij Nederlanders’ versus ‘jullie Turken’-dynamiek.

De grote kunst is om wél grenzen te stellen en tegelijkertijd mensen niet uit te sluiten.

De grote kunst is om wél grenzen te stellen en tegelijkertijd mensen niet uit te sluiten. Een tekst als deze zou beter gepast hebben: ‘Ik vertrouw op mijn Turkse Rotterdammers en wil buitenlandse krachten op geen enkele manier de kans geven de goede Rotterdamse verhoudingen te verstoren.’”

4. Identiteit is echt niet zo persoonlijk als we denken

“Je identiteit krijg je door opvoeding, scholing en socialisatie. Van de ander dus. Wanneer ik geen vragen meer stel, blijf jij vastzitten op een bepaalde identiteit. Spelers op de polen proberen mensen vast te pinnen op één bepaalde identiteit. Daar moeten burgers voor waken. Spreiding van loyaliteiten is belangrijk: je bent moslim én Rotterdammer én je hebt een kind op de buurtschool. Kortom: identiteit sluit jou op in een kooi… terwijl loyaliteit je juist vrijmaakt. En zeg nu zelf: hebben we zoveel spanning in de samenleving omdat we zo verschillend zijn? Of juist omdat we allemaal hetzelfde willen? Ik denk het laatste. We willen allemaal erkenning, voldoende bestaansmiddelen en scholing.”

5. De beste opiniemakers hebben (nog) geen mening

“Vroeger keek je alleen het Achtuurjournaal… tegenwoordig word je 24/7 gevoed met nieuws. Media geven voortdurend brandstof voor polarisatie: ‘Vrouwen kunnen niet achteruit inparkeren’, ‘Democraten zijn leugenaars’, ‘Chinezen pikken onze banen’, ‘Gelovigen zoeken houvast’, ‘Ongelovigen hebben geen hart voor ouderen’. Precies dit soort uitspraken tref je vaak aan in tweets, posts en reacties op zogenaamde sociale media. De sociale media zijn een katalysator van polarisatie. Ze zijn echter níét de oorzaak ervan. Polarisatie mag nu heel hevig aanwezig zijn, maar dat was het ook in de jaren dertig in Duitsland. Er lag toen een enorme polarisatiedruk op het midden. Je voelde dat je werd gedwongen te kiezen. In het midden staan werd gevaarlijk. En als we nog wat verder teruggaan in de tijd: wat dacht je van de Reformatie? Er is een tijd geweest dat iedereen perfect wist wat het verschil tussen katholieken en protestanten was.”

Het is een verademing als iemand toegeeft dat hij of zij het allemaal nog niet weet.

Maar hoe kunnen leiders en opiniemakers dan nog brandstof voor nuance geven, in plaats van voor polarisatie? “Voer voor nuance zie ik vooral wanneer de columnist een eigen worsteling prijsgeeft, authentiek laat zien waarom hij of zij er nog niet helemaal uit is. Dat is soms een verademing. Dat zijn de denkers die het niet-weten kunnen verwoorden en daarmee sluiten ze aan bij grote groepen mensen die het óók allemaal nog niet weten, die vaak die oneliners en schijnzekerheden behoorlijk zat zijn. Formuleer een vraagstuk; dat kan veel belangrijker zijn dan het spuien van een mening.”

6. Religie is (soms) een oplossing bij polarisatie

“Het is mens eigen om snel te denken in voor en tegen, vijand en vriend. Dat zijn middelpuntvliedende krachten; we worden makkelijk extreem. Hoe zoek je dan als mens het midden op? Hoe kom je bij mildheid en uitstel van oordeel? Dat kan alleen als je een inspiratie in huis hebt. Misschien heb je het meegekregen; een motivatie die maakt dat je zegt: en tóch… ondanks alle druk die er ligt om te oordelen, zoek ik de mildheid.

Als religieuze leiders ons op dit pad helpen, depolariseren ze. Sommige christenen, moslims en boeddhisten laten dat zien.

Soms vliegen religieuze leiders enorm uit de bocht.

En soms vliegen ze als religieuze leiders enorm uit de bocht. Als ze alle aandacht geven aan behoud van hun eigen identiteit en het bestrijden van die van anderen, kan hun geloof weglopen van al hun religieuze vertrekpunten. Visie is niet: heel ferm iets zeggen. Mensen willen waarachtigheid, verbeeldingskracht en authenticiteit proeven. Literatuur en religieuze tradities zijn bronnen waar je dan uit kunt putten. In die zin zijn ze deel van de oplossing van polarisatie. Lees de Bergrede en dan krijg je impulsen die je naar het midden brengen.”

Lees ook: 'Goed ruziemaken: zo doe je dat'

Tekst: Adriënne Simons