‘Profeten komen aanwaaien’
Een overdenking van Kees van Ekris
Zonder mystici, heiligen en profeten gaat het niet. Dat klinkt chic en groots, maar ik bedoel het eenvoudig. Het gaat over een beetje ongrijpbare mensen die door hun manier van leven inspireren, stimuleren, tegenspreken, en handelen.
Zulke mensen hebben we nodig. Kijk eens naar je eigen leven. Bijna altijd zijn er wel twee of drie mensen die je je blijft herinneren. Mensen die je intrigeren, omdat ze iets belichaamden van vrijheid, geloof en eigenzinnigheid. Zo kun je ook naar profeten kijken.
Momenten worden tekst
Maar wat zijn profeten? Laten we beginnen met de Bijbel, een profetisch boek. Het grootste deel van het Oude Testament bestaat uit profetische teksten. In de joodse overlevering behoren ook de historische boeken in de Bijbel tot die profetische traditie. Want geschiedschrijving is in de Bijbel geen opsomming van feiten, maar het aanwijzen van waar God handelt en waarom. Het Nieuwe Testament zet die lijn door. Het begint met Johannes de Doper, een profetisch figuur, en het eindigt met de evangelist Johannes op Patmos, die zeven profetische brieven schrijft aan de kerk. Het bijzondere van de Bijbel is dat die profetische momenten tekst werden. De momenten zijn vastgelegd, overgedragen, met liefde bestudeerd en bepreekt, nieuwe tijden in gedragen. Daardoor kunnen profetische teksten opnieuw tot leven komen.
Bij moderne profeten gebeurt precies dat. Ze staan in de profetische traditie van de Bijbel en door hen heen komt die tot leven.
Maar wat zijn profeten?
Mysterieus als de wind
Je voelt misschien wel aan dat ‘het profetische’ moeilijk te definiëren is. Er zit iets mysterieus in, zoals de wind. Profeten komen aanwaaien. De Bijbel staat vol schitterende profetische miniaturen. Over de profetenbroers Mozes en Aäron die woedend een puissant machtige farao tegenspreken en waarschuwen. Over Elia die om het lawaai en het spektakel van heidense druktemakers lacht en eenvoudigweg tot zijn God bidt. Over grote en kleine profeten, over buitenstaanders (Bileam), boeren (Amos) en aristocraten (Jesaja). Over jongens (Samuel, Jeremia) en grijsaards (Simeon). Over mannen en vrouwen (Debora, Maria). Als wij die teksten lezen, gebeurt er iets met ons. Tenminste, dat kan.
Voordat we de Bijbelteksten lezen, bidden we immers om de Heilige Geest. De Geest “die gesproken heeft door de profeten”, zoals de kerk belijdt. Als we profetenteksten lezen, kan die profetische traditie ook door ons heen gaan waaien. Voor je het weet, ga je anders denken – dat is bekering: anders gaan denken. Voor je het weet, kom je in beweging en ga je anders leven. Voor je het weet, ga je anders voelen. Het profetische heeft een soort exorcistische kracht: het jaagt de slaperigheid, de passiviteit en het duister weg uit ons leven.
Keuzemomenten
De onlangs gelanceerde EO-podcast Moderne Profeten beschrijft acht portretten van mensen die zich door deze Geest hebben laten bewegen – grote broers en zussen uit de recente christelijke traditie. Hun leven zit vol kleine keuzemomenten waar je zelf ook regelmatig voor staat. Je luistert en plotseling zit je te mijmeren over de ruzie in je eigen familie, over een grote beslissing op het werk, over onrecht dat aan je knaagt. “Waarom zou iets van die profetische traditie niet ook door mij heen kunnen waaien,” denk je opeens.
Het jaagt de slaperigheid weg uit ons leven
Het project – naast de podcast komt er ook een boek uit – wil ook laten zien dat het christelijk geloof verre van wereldvreemd is, of stoffig en abstract. Als je deze portretten leest, voel je iets van de vitaliteit van deze traditie, van de radicaliteit en ook: van de barmhartigheid. Zo krijg je ook feeling met het gegeven van profetie an sich. Ik noem een paar steekwoorden.
Lijden
Profeten durven te lijden. Ze staan midden in het onrecht of het verdriet. Profeten kennen pijn van binnenuit. Ze weigeren te wennen aan de leugens van een samenleving. Ze weigeren weg te kijken. Profeten hebben iets geproefd van de passie van God. Hoe vaak klinkt de verscheurdheid van God niet door in hun stem: om mensen die stukgemaakt worden, om leven dat onleefbaar gemaakt wordt. Martin Luther King hield zijn laatste toespraak voor stakende vuilnismannen in Memphis. Midden in dat stinkende onrecht sprak hij hun moed in. Een dag later haalde iemand, aan de overkant van zijn hotel, de trekker over. In de podcast kun je die kogel horen.
Het bijzondere van de Bijbel is dat die profetische momenten tekst werden
Liefhebben
Profeten hebben lief. Valse stemmen herken je aan het gif in hun denken en aan de haat in hun ogen. Ze benoemen misschien wel flarden van de waarheid, maar de bron van waaruit zij spreken, is troebel of vervuild. Profeten die leven vanuit de Bijbelse traditie kunnen ook fel zijn. Maar het is de felheid als van een wanhopige moeder die vecht om haar kinderen. Je kunt je laten inspireren door Christian de Chergé, de abt uit de film Des hommes et des Dieux, die leefde vanuit de genadige liefde, ook voor de ander die zichzelf tot zijn vijand had gemaakt. Broeder Christian weigerde mee te doen aan de haat.
Spreken
Profeten spreken. Zonder woorden gaat het niet. Altijd en overal, en juist in crises, hebben mensen behoefte aan woorden. Woorden met de kracht van de waarheid. Soms moeten woorden de verstomming doorbreken. Soms zijn dingen te erg, en weet niemand meer iets te zeggen. Soms moet juist de leugen in taal aangewezen worden. Want taal kan heel makkelijk de werkelijkheid verhullen. ‘Toeslagenaffaire’ is bijvoorbeeld een te mooi woord. Dat is geen ‘affaire’, maar een schandaal.
Als wij die teksten lezen, gebeurt er iets met ons
Radicaal zijn
Profeten zijn radicaal. De Amerikaanse activiste Dorothy Day leefde in een tijd van economische crisis. Het was begin jaren 20. Gezinnen werden in New York uit hun huis gezet, voedselbanken waren er niet. Juist in die tijd werd zij christen, vanuit diepe vreugde. Ze zocht Iemand om te danken voor de vreugde van haar bestaan. Dat was God. Zij durfde te geloven en radicaal te worden. Radicaal betekent dat je het evangelie laat wortelen en vertakken in de diepte van je bestaan. Dus zei ze tegen God de profetische woorden: “Hier ben ik. Als U me gebruiken kunt, ben ik beschikbaar.”
Zo zijn er nog vier andere profetische woorden die we stuk voor stuk uitwerken in de podcast: roeping, durven provoceren, waarschuwen en bevrijden. Het zijn woorden die mensenlevens karakter en moed geven.
Lees ook: 'Bemoedigd door de golven van tienerhanden'
Mozaïek
Als ik die kernwoorden van het profetische tot me door laat dringen, besef ik dat ze samen een mozaïek vormen waarin ik het gezicht van Christus ontdek: de Lijdende, de Liefde zelf, die sprak, radicaal was, leefde uit Zijn roeping, die tegensprak, provoceerde en waarschuwde, die onze Verlosser en Bevrijder is.
Is profetie in de christelijke gemeente niet datgene wat plaatsvindt in aanwezigheid van Christus? Als Hij met Zijn wezen in woorden naar ons toe komt? Dan gebeuren priesterlijke momenten van verzoening en troost. Koninklijke momenten: ruim, genadig en heilig. Maar ook profetische momenten rond Christus: dat wij de leugen doorzien, de haat gaan haten en een hekel krijgen aan ons ongeloof. Dat de gevangene, de zieke en de weduwe beginnen te roepen, en dat we hun stem niet langer doven, maar dat we ons door hen laten onderbreken en hun nabij willen zijn.
