Religie en zingeving doen er wél toe
Hoe de seculiere NPO achter de feiten aanloopt
Religie doet er niet meer toe. Dat is de voorbarige conclusie van de NPO. Een buitenproportionele bezuiniging op levensbeschouwelijk budget lijkt nu het gevolg te zijn waar de Evangelische Omroep mee moet dealen. “Dit besluit toont aan hoe slecht geïnformeerd de publieke omroep is over wat er werkelijk speelt in de samenleving,” zegt religiesocioloog Johan Roeland.
De ontkerkelijking in de samenleving was het grootste argument van de NPO om te knippen in levensbeschouwelijk budget. Een onderzoek als God in Nederland uit 2016 onderbouwt dit. De conclusies van dit onderzoek lijken er namelijk op te duiden dat de secularisering van religie doorzet. Kerkbezoek neemt af; religieuze nuances verdwijnen uit de samenleving. Er bestaat bovendien een scheve beeldvorming door religieus gemotiveerde terreur en er is verlies van religieuze taal in onze cultuur.
Het probleem is alleen: het kortzichtige besluit van de NPO is op totaal eenzijdige bronnen gebaseerd.
Seculiere bubbel
Johan Roeland, religiesocioloog aan de Vrije Universiteit, vindt het zelfs "een idiote beslissing". “Het besluit lijkt van een wit hoogopgeleid seculiere club te zijn, waar duidelijk het gevoel mist van wat er werkelijk gebeurt in de samenleving. Het is vanuit een bubbel gedacht en getuigt van naïviteit.”
Er is volgens hem namelijk juist sprake van een toenemende verbreding en opleving van religie in het publieke domein. Roeland legt uit: “Het is een open deur in de wetenschap dat de ontkerkelijking níet hetzelfde is als het verdwijnen van religie of zingeving in de samenleving. Alsof levensbeschouwelijke reflectie nu afneemt doordat er minder mensen naar de kerk gaan. Het tegendeel is waar: we zien een enorme herstructurering op levensbeschouwelijk gebied.”
Nieuwe vormen van zingeving
Religie en zingeving gaan ten diepste over bezieling en existentiële vragen over leven en dood, hoop en verwachting. Millennials verdiepen zich hier steeds meer in, omdat ze niet beladen zijn met de bitterheid die hun (groot)ouders mogelijk van de verzuilingsjaren hebben geërfd. De populariteit van retraites in onze overwerkte samenleving is daarbij ook veelzeggend. Juist nu is de vraag 'waarom doe ik mijn werk?' ontzettend relevant. Op ethisch vlak speelt de invloed van kunstmatige intelligentie en nieuwe technologische ontwikkelingen op ons leven eveneens een rol in het zingevingsdebat.
Al deze nieuwe vormen van religie roepen moeilijke vragen op, constateert Roeland. “Zoals: welke vormen van zingeving zijn zinvol? Welke zijn goed? Welke zijn menselijk en welke niet? Welke dragen bij aan sociale cohesie en welke niet? Daar moet de NPO juist richting en aandacht aan geven. Het is nalatig als dat niet gebeurt.”
Ontkerkelijking is níet hetzelfde als het verdwijnen van religie in de samenleving
Blinde vlek
Door zich blind te staren op de ontkerkelijking, mist de NPO deze reuring buiten de gevestigde kaders. Hier ontwikkelt zich juist ontzettend veel op het gebied van zingeving, ziet de religiesocioloog. “De impact van migrantenkerken in onze samenleving is bijvoorbeeld gigantisch, maar daar hebben we nog geen goed zicht op. Juist nú moet de NPO – die als publieke omroep de belangen van de publieke sfeer moet dienen – dus aan de slag met levensbeschouwing. Er is een enorme markt op het gebied van zingeving, waar duiding aan gegeven moet worden.”
Roeland vindt het dan ook onzinnig dat de NPO wil bezuinigen op levensbeschouwelijke content. “Er zou juist meer geld bij moeten, om het totaal nieuwe religieuze landschap in beeld te krijgen. In de dubbele zin van het woord.”
Religie in populaire cultuur
Dit veranderende religieuze landschap heeft deels te maken met hoe religies steeds meer in interactie zijn met de populaire cultuur. Zo verwijzen films, muziek, evenementen en festivals vaak naar religieuze symbolen en ervaringen. Maar andersom maken geloofsgemeenschappen ook gebruik van moderne vormen van media om een christelijke boodschap over te brengen. Denk bijvoorbeeld aan de Top2000 kerkdienst (PKN) en The Passion. Zo krijgt de populaire, seculiere cultuur ook een religieuze dimensie, waar mensen betekenis aan ontlenen. Deze nauwe verbinding tussen media en religie wordt ook wel de ‘medialisering’ van religie genoemd: de wisselwerking waarin religie zichtbaar wordt in de samenleving door gebruik van media.
Andere voorbeelden van medialisering van religie zijn: ‘Terugkeer van de Verloren Zoon’ van Rembrandt (kunst), de Bijbel (geschreven woord), een prachtig gezang (muziek), een kerkgebouw (architectuur) en een heilige plaats. Al deze wereldse, materiële vormen van media communiceren iets over religie, over iets heiligs.
Het zou dus een grove fout zijn om de stekker uit het levensbeschouwelijk budget te trekken dat wordt toegekend aan de EO. Zij is de enige onafhankelijke levensbeschouwelijke omroep waarin religie en media samenkomen. De EO draagt vanuit haar identiteit en missie niet alleen bij aan de religieuze dimensie en het debat over zingeving in de samenleving. Als professioneel mediabedrijf is de EO juist dé plek waar de medialisering van religie plaatsvindt. Zij is een sterspeler op dit vlak.
Europa als uitzondering
Als de NPO geen aandacht meer wil schenken aan levensbeschouwing, is zij vrijwel de enige in de wereld die zo’n belangrijk systeem van betekenisgeving aan zich voorbij laat gaan. Seculier is namelijk niet overal de norm. Integendeel, 88 procent van de wereldbevolking hangt een geloof aan. Hun aantal groeit. Europa blijft achter op deze wereldwijde ontwikkeling, aldus Roeland. “Europa is eigenlijk een kleine provincie in de wereld die een uitzondering vormt op de religieuze comeback die je wereldwijd ziet. Daar moet je wat mee. Ik denk dat religie nog nooit zo prominent aanwezig is geweest in de wereld als nu.”
Nu is de tijd
Juist toen we dachten dat God het publieke domein in Nederland definitief had verlaten, stak religie de kop weer op. Laten we daarom levensbeschouwelijke programma’s gebruiken om uit de seculiere bubbel te treden. Om duidelijk te maken wat er gaande is in de wereld en wat hiervan de betekenis is voor gelovigen en ongelovigen. Laten we de publieke omroep benutten om te laten zien dat de zoektocht naar zingeving en verbinding actueel en relevant is in onze samenleving. Nu is de tijd om hierop in te zoomen!
Tekst: Louis Esmeijer en Rachèl Koopman
Beeld: Shutterstock