Van God Los? Museum Catharijneconvent laat geloofsrevolutie in de jaren 60 zien

Vrouwen die voorgaan in de kerk, zelf kiezen wat je gelooft en of je naar de kerk gaat: het zijn zaken die nu vanzelfsprekend zijn. Tentoonstelling 'Van God Los?' laat zien dat de jaren 60 in deze ontwikkelingen een sleutelrol speelden. De tentoonstelling geeft aan de hand van foto’s, kunst en vele bewaarde schatten, zoals doopkleden, liturgische gewaden en andere kerkattributen een mooi beeld van de ontwikkelingen in die jaren.

Schandalige godslastering

Wat mij als tv-maker trof was de rol die de opkomst van de televisie daarin speelde. Verschillende tv-fragmenten in de tentoonstelling geven een prachtig inkijkje in de tijdgeest en wat in die jaren vernieuwend was. O jee, grapjes over het geloof en de kerk! Het blasfemische Onze Vader – ‘Geef ons heden ons dagelijks programma. Wees met ons, o Beeld. Want wij weten niet wat wij zonder U zouden moeten doen’ - uit satirische tv-programma Zo is het ook nog eens een keer in 1964. Schandalige godslastering, werd het genoemd. O jee, een blote vrouw op beeld! Phil Bloom in Hoepla was in 1967 de eerste naakte vrouw op tv. O jee, wat zegt Gerard Reve nu toch allemaal over homoseksualiteit?. O jee, de opkomst van de pil! Bisschop Bekkers verklaarde op tv dat anticonceptie een zaak is van het eigen geweten. Een opluchting voor grote, katholieke gezinnen.

De opkomst van de televisie bleek een katalysator in een tijd waarin mensen grenzen opzochten en overschreden en waarin de kerk mensen nieuwe vrijheden gaf. De fragmenten laten zien hoe mensen zochten naar een nieuwe ruimte in denken en doen – ook over geloof -  en hoe daarmee de invloed en zeggenschap van de kerk verkleinde. Een ware revolutie!

God woont niet meer in de kerk

In dit fragment geeft Godfried Bomans een prachtige analyse over de staat van het geloof en de kerk in 1968, bij de sloop van de Sint Willibrordkerk in Amsterdam. Hij duidt hoe de sloop een afspiegeling is van de veranderde religieuze inzichten: God woont niet meer in de kerk. Mensen vinden hem ook in de huiskamer, op straat en in het café. ‘Ik beschouw het niet als tragisch, maar als puinruimen, open maken en plaatsmaken voor een nieuwe religieuze conceptie.’

Vanzelfsprekend, beknellend stramien

Ik krijg een dubbel gevoel als ik zo langs de objecten in deze tentoonstelling loop. Ik voel een weemoed over wat verloren is gegaan en wat nog verder afbrokkelt. Hoe het geloof en de kerk een vanzelfsprekend stramien gaven waarlangs je kunt geven. De schoonheid van de rituelen en attributen die daarbij werden gebruikt. Het gedeelde geheugen van gebruiken, kerkliederen en Bijbelkennis, die mensen verbond en waardoor je voelde dat je bij een groep hoorde.

En tegelijkertijd voel ik ook hoe datzelfde geloof beknellend kon voelen, hoezeer mensen snakten naar vrijheid om zelf te kunnen denken en beslissen over hun leven. Om buiten de kaders van het christelijk geloof te zoeken naar inspiratie uit andere bronnen. En om de inspiratie uit de eigen traditie eens in een heel andere vorm te gieten, gewoon omdat het mag, omdat het kan en omdat de tijd ervoor rijp was.

Schatbewaarder zijn

Naast dat ik dankbaar ben voor de vrijheid om mijn eigen weg in geloof te gaan en bij tijd en wijle lekker kritisch te zijn op de kerk waarin ik opgroeide, voel ik ook wat er op het spel staat. Aan het einde van de tentoonstelling hangt een groot overzicht met cijfers uit het onderzoek God in Nederland, dat iedere 10 jaar wordt uitgevoerd door de KRO. Uit de laatste cijfers blijkt dat geloof, spiritualiteit en kerkgang onverminderd blijven afnemen in Nederland.

Die ontwikkeling is niet te keren. Toch voel ik een opdracht. Namelijk om schatbewaarder te zijn van het moois van de traditie waarin ik sta, doorgekregen van twee ouders – de een uit een katholiek en de ander uit een reformatorisch nest. Hoe waardevol en rijk dat christelijk geloof is. Een geloof dat zo nu en dan behoefte heeft aan een nieuw jasje, maar wat ook gevoed en verzorgd moet worden en wat helaas ook kan wegstromen als een kind dat achteloos wordt weggegooid met het badwater. De vrijheid in geloof waar ik van mag genieten is voor mij bevochten in die woelige jaren 60, maar met de vrijheid komt ook een verantwoordelijkheid om zorgvuldig om te gaan met wat al duizenden jaren lang mensen op de been houdt en dagelijks kracht en inspiratie geeft.

Van God Los? De onstuimige jaren 60 is te bezoeken tot 28 augustus 2022. Meer info vind je op de site van het museum.  

‘Of het een bevrijding is geweest mogen bezoekers zelf uitmaken’

Conservator Tanja Kootte maakte met Van God Los? De onstuimige jaren 60 haar laatste tentoonstelling voor Museum Catharijneconvent.

Waarom wilden jullie deze tentoonstelling maken?
‘De jaren 60 waren een kantelpunt in de geschiedenis. De maatschappij is toen zo veranderd. En wat ook meespeelde: ons museum is ook een product van die tijd. Met name in de Rooms-Katholieke Kerk brak toen een beeldenstorm uit. Door andere inzichten werden die kerken soberder. Heiligenbeelden en liturgische kleding belandden op rommelmarkten en werden gedragen op het Holland Pop festival in Kralingen. Toen dachten ook de progressieven: zo moet je niet met erfgoed omgaan. Dat leidde ook tot oprichting van Museum Catharijneconvent.
Het was een heel belangrijke periode.’

Wat willen jullie vertellen?
‘In de tentoonstelling maak je een tocht door de jaren 60, waarbij je kennismaakt met allerlei stromingen in de verschillende kerken. Je leert dat aan het begin van de brede jaren 60 kerk en geloof heel erg samenvielen en aan het eind is dat voor een belangrijk deel uiteengevallen. Mensen kiezen zelf of ze geloven en beleven dat vaak individueel. Mensen vinden soms inspiratie buiten het geloof. Vrijheid en individualisering breken echt door in die jaren. Of het bevrijding is geweest mogen bezoekers zelf besluiten. Maar wat ik zo meekrijg, is dat mensen dat wel zo hebben ervaren.
Voor mensen die de tijd hebben meegemaakt is het fijn om te reflecteren over die periode. Voor jonge mensen is het leuk om er kennis mee te maken, samen met hun ouders of grootouders. Wat ik altijd hoop is dat mensen echt met elkaar in gesprek gaan. Er mag gepraat worden in dit museum, graag zelfs!’Foto jongen in liturgisch gewaad: Pim Westerweel

Luister ook de podcast over deze tentoonstelling. Je vindt 'm hier: 

Foto boven: Dolf Toussaint, Museum Catharijneconvent.