Wat een bloederig ritueel uit de Bijbelse oudheid ons vertelt over God

De zaak van de rokende ovens

Op dit punt in de serie wil ik graag een punt maken, een punt dat ik alleen kan maken als ik eerst een paar andere punten maak, punten die allemaal een punt hebben. Het duurt een paar dagen om die punten te maken, en vandaag begin ik met het punt van rokende ovens. (Ik vond het echt leuk om dit stukje te schrijven.)

En voor wie thuis de stand bijhoudt, we zijn nog maar net begonnen.

Eerst een vers uit de Bijbel,
dan een verhaal.

Hier is het vers:

Toen de zon ondergegaan was en het helemaal donker was geworden, was daar plotseling een oven waar rook uit kwam, en een brandende fakkel die tussen de dierhelften door ging…    
Genesis 15

Nu het verhaal: Stel je voor, je probeert je lichtblauwe Volvo stationwagen uit 1984 te verkopen en op een dag gaat de telefoon. Het is een man, Roy genaamd, en hij zegt dat hij jouw auto tegenkwam op Marktplaats en hij wil graag langskomen. Je bent erg blij, want je wil al een tijdje van die auto af, zodat je een van die geweldige Chrysler PT Cruisers kunt aanschaffen.

Je spreekt een tijd af, Roy komt opdagen, hij bekijkt de auto en vraagt of hij er een eindje in kan rijden, je geeft hem de sleutels en terwijl hij achter het stuur gaat zitten, vraag je hem waar zijn eigen auto staat, omdat je opeens beseft dat hij zo zou kunnen wegrijden met jouw auto. Hij zegt dat die geparkeerd staat om de hoek. Prima. Hij rijdt weg en jij gaat in de voortuin zitten met een tijdschrift, wachtend op hem.

En je wacht op hem.
En wacht.
En een half uur later is hij nog steeds niet terug.
Je veronderstelt dat hij je auto gewoon graag grondig wil uitproberen.
Maar na een uur begint het zaakje te stinken, dus je loopt de hoek om, om te zien of zijn eigen auto er nog staat. Terwijl je begint te lopen, realiseer je je dat je geen idee hebt naar welke auto je moet zoeken, want dat heb je niet gevraagd, dus je loopt terug naar je voortuin.

Je wacht nog wat langer, je loopt een blokje om, maar na twee uur ben je ervan overtuigd dat Roy je auto heeft gestolen.

Dus wat doe je?
Je belt de politie.
Waarom?
Omdat dat is wat je doet als het ernaar uitziet dat je auto is gestolen.

Laten we hier even stoppen: je belt de politie.

Bedenk even hoe normaal, natuurlijk en volkomen redelijk dat antwoord is, en tegelijkertijd ook hoe compleet verbazingwekkend. Je belt een nummer en een politieagent verschijnt die jou vragen stelt en jou een formulier laat invullen. Hij neemt contact op met andere mensen die bepaalde details verspreiden en binnen enkele minuten is een enorm netwerk van deskundigen met duizelingwekkende technologie en vakkundigheid op zoek naar jouw auto.

Die ze vinden. Bij een supermarkt, zo’n vijf kilometer bij je huis vandaan. Volgens de agent liepen ze Roy tegen het lijf, toen hij net naar buiten kwam met een bos brandhout onder z’n arm en een luchtverfrisser met een Red Bull-geur.

Het rare is: als ze Roy vragen waarom hij in jouw auto rondrijdt, zegt hij dat jij hem de sleutels hebt gegeven.

Dat is zijn antwoord: ‘Ik ging ervanuit dat het in orde was, omdat die aardige man mij de sleutels van zijn auto gaf.’ 

Toen de agenten jou dit vertelden was je met stomheid geslagen. Wat?

‘Maar hij heeft me geen geld gegeven voor de auto!’, antwoord jij.

Als de agenten uitleggen aan Roy dat je iemand het juiste bedrag behoort te betalen voordat je met zijn auto wegrijdt, antwoordt hij

‘Daar heb ik nou nog nooit van gehoord. Wat een geweldig idee.’

Dit is de afspraak

Je vindt dit zeker een raar verhaal, of niet?

Je vindt dit verhaal vreemd en ook onbegrijpelijk, omdat je een ingebakken besef van hoe zaken gaan: je komt de voorwaarden overeen, je levert allebei wat je hebt afgesproken te leveren (geld, de auto, enz.) en als je jouw bijdrage niet levert, dan heeft dat juridische consequenties.

Daarom hebben we contracten en daarom zijn er formulieren die we invullen en daarom moet je meestal tekenen wanneer je dingen koopt met je creditcard – je stemt ermee in om jouw deel van de afspraak na te komen. Dit geldt voor het kopen van huizen, het verhandelen van paarden en voor even snel een zak chips scoren op weg naar huis na je wekelijkse squashwedstrijd.

Twee partijen gaan akkoord met een overeenkomst: ik geef jou 26 euro per jaar en jij geeft mij twaalf nummers van het blad Paard & Leven.

Dit hele systeem bestaat en blijft voortbestaan en werkt een groot deel van de tijd vrij consistent, omdat het ondersteund wordt door rechtshandhaving en een justitieel systeem dat mensen straft die hun deel van de overeenkomst niet nakomen. Als je niet betaalt voor je chips, stuurt de winkel de politie op je af, enzovoort.

Hoe ging dat dan vroeger?

Nu een vraag die ons een stap dichterbij brengt bij het punt van vandaag: als je vierduizend jaar teruggaat in de menselijke geschiedenis, wie kon je dan inroepen als iemand zich niet zou houden aan een overeenkomst?

Dit leidt tot een nieuwe vraag: voor het ontstaan van die enorme, ingewikkelde systemen van rechtshandhaving en verzekeringen en tenaamstelling en overschrijvingen en bankcheques en 112-nummers en politiescanners – voordat deze uitgebreide constructies ontstonden voor het handhaven van recht, hoe hebben mensen ooit vertrouwd dat de ander zijn deel van de overeenkomst zou nakomen?

Wat leidt tot een volgende vraag: hoe werden zaken gedaan als er niemand was om in te roepen?

Nu heb ik de zaken natuurlijk op een aantal fronten wat vereenvoudigd, maar één antwoord hierop luidt: verbond.

Als je in de oude wereld een overeenkomst sloot met iemand, dan sloot je een verbond met hem, een eed, om jouw deel te doen.

Eerst zorg je voor wat dieren, zoals een koe of een ram, of een geit of een tortelduif.

Daarna hak je ze doormidden.

Ja, in tweeën.

Ten derde je legt de helften tegenover elkaar met ruimte ertussen, zodat ze een doorgang vormen.

Ten vierde, je staat zij aan zij, aan één kant van de doorgang, gevormd door de dierenhelften en je verklaart beiden wat je zult doen om jouw deel van de overeenkomst te bevestigen.

(Jij: Ik zal één lichtblauwe Volvo stationwagen leveren uit 1984 die een onheilspellend ratelend geluid maakt als je harder rijdt dan honderd kilometer per uur.
Roy: Ik zal 2713 euro betalen voor het voorrecht om zo’n geweldig voertuig te bezitten.)

Waarom moet dit allemaal? Vanwege het volgende stuk:

Ten vijfde, je loopt dan samen tussen de dierenhelften door, terwijl je iets zei als:

‘Moge het mij vergaan als deze dieren als ik mijn deel van het verbond niet nakom.’

Zie je de kracht van zo’n verbond?
Zie je het belang van een dergelijk ritueel?
(We laten het geweld tegen dieren nu even buiten beschouwing)
Zie je het punt?

In vroegere culturen, waar systemen van recht en handhaving primitiever waren en soms zelfs helemaal niet bestonden, was je woord je verbintenis. Rituelen zoals deze waren als lijm, de band, de verzekering, de manier waarop mensen elkaar vertrouwden.

‘Moge het mij vergaan als deze dieren als ik mijn deel van het verbond niet nakom.’ 

God doet een belofte

Dit leidt ons naar Genesis 15, waar we lezen dat God plechtige beloften doet aan Abraham, over de stam die zal voortkomen uit zijn lendenen (ik kom in een volgend deel nog terug op die lendenen), dat een nieuw soort stam zal zijn in de wereld. Abraham vindt het moeilijk om te geloven dat God hem wil gebruiken om zoiets te doen in de wereld, vooral vanwege deze tegenwerking:

Wat voor zin heeft het mij te belonen? Ik zal kinderloos sterven…

(Dit verhaal helpt de Bijbel een soort van op dreef: God vertelt een man dat hij de vader zal worden van een natie en dan heeft die man gedurende een hele lange tijd helemaal geen kinderen. Het is al vreemd vanaf het begin.)

God neemt Abraham vervolgens mee naar buiten, laat hem de sterren zien en vertelt hem

Zo zal het ook zijn met jouw nakomelingen.

Met andere woorden: je gaat een heleboel kinderen krijgen. Vertrouw me maar.

En dat doet Abraham. Het volgende vers luidt

Abram vertrouwde op de HEER en deze rekende hem dit toe als een rechtvaardige daad.

Blijf even bij me in de buurt, want hier gaat het beginnen: in de oude wereld geloofde men dat de goden afstandelijk, onverschillig en prikkelbaar waren, ze zaten te wachten tot jij offers bracht, om hun woede tot bedaren te brengen en om ze aan jouw kant te houden. Dat is hoe mensen de goden beschouwden: doe wat je kunt om hen goedgunstigheid te behouden. Offer op wat je maar hebt, sta af wat nodig is, laat je door niets weerhouden om de toorn van de goden te stillen.

Maar dit verhaal gaat over een God die maar blijft volhouden dat deze God plannen heeft met Abraham.

Dit verhaal is helemaal andersom. Het is zo nieuw en fris dat we er niet eens categorieën voor hebben hoe ongehoord dit soort denken was voor die tijd.

Een god die iets goeds wil doen voor een mens? Wát?

En Abraham, hij geloofde het. Hij vertrouwde… Dit is revolutionair, en ik ga er straks op door. Maar eerst nog verder met het verhaal:

God vertelt hem dan dat Hij hem land gaat geven en Abraham vraagt

hoe kan ik er zeker van zijn dat ik het in bezit zal krijgen?

God antwoordt

Haal een koe, een geit en een ram …

Je weet al waar dit naartoe gaat, niet? Want het volgende vers luidt:

Abram haalde al deze dieren, sneed ze middendoor en legde de twee helften van elk dier tegenover elkaar…

Hoe komt het dat God niet hoeft uit te leggen aan Abraham wat hij moet doen met die dieren?
Omdat Abraham al weet wat hij moet doen. Hij en God gaan een verbond aan, ze sluiten een overeenkomst en dus doet Abraham wat mensen in zijn dagen zouden doen in dit soort situaties.

God vertelt Abraham allerlei zaken die zullen gaan gebeuren met zijn volk, de zon gaat onder en in het donker

was daar plotseling een oven waar rook uit kwam, en een brandende fakkel die tussen de dierhelften door ging.

God bevestigt dan opnieuw zijn beloften aan Abraham, en daarmee eindigt dat deel van het verhaal.

Wacht even, wát? Dat is het einde van het verhaal?
Yep. Een rokende oven gaat tussen de dierenhelften door?

Wat is er dan aan de hand met die rokende oven?
Het is een teken van de aanwezigheid van God.

Dus God gaat alleen tussen de dieren door?
Ja.

Maar als God en Abraham een verbond sluiten, waarom gaat Abraham dan niet tussen de dieren door? Dat was toch hoe je een verbond sloot – beide partijen kwamen overeen om hun deel na te komen?
Je hebt gelijk, dat is hoe het werkte. Maar in dit verhaal is God de enige die ertussendoor gaat.

Dit is een ander voorbeeld van het bekende-onbekende dat we blijven tegenkomen in de Bijbel –
Precies. Het verhaal begint met iets bekends dat mensen in die dagen deden – zoals Abraham die zijn zoon offert, zondvloedverhalen, enz. – maar dan neemt het een onverwachte wending …

Wat is nu dus hiervan het punt?
God neemt op Zich om beide kanten van de overeenkomst na te komen. Zelfs als Abraham er niet in slaagt om zijn deel na te komen, zal deze God trouw zijn.

Gaat het hier om iets groters?
Ja. Abraham wordt uitgenodigd om God te vertrouwen, om te geloven dat God goed is en zijn belang voor ogen heeft en trouw zal zijn aan hem, zelfs wanneer Abraham er een puinhoop van maakt.

Dat antwoord klinkt alsof het maar amper raakt aan waar het hier om gaat.
Dat is ook zo. Dit is een verhaal over een mens die een relatie heeft met de levende God. Dit was een splinternieuw idee in de menselijke geschiedenis.

Maar het is niet zomaar een relatie… 
Precies. Het gaat over een bijzonder soort relatie met een bijzonder soort God, één die goed is en vriendelijk en genereus. Iemand die je kunt vertrouwen. Iemand die blijft volhouden ‘Vertrouw Me nou maar, Ik houd het vast’.

Dus alle stereotypen over de God van het Oude Testament die kwaad is en veeleisend zijn dus niets anders dan … Stereotypen? 
Ja! Goed gesproken. Dit verhaal hier in Genesis gaat over genade, vertrouwen, liefde en hoop.

Maar wat is je punt?
Er zijn er een boel, maar laten we ons richten op eentje: dat verhaal van Abraham en de rokende oven gaat over een nieuw inzicht in God, een God die Abraham uitnodigt om Hem te vertrouwen terwijl zijn stam leert verstaan wat het betekent om te horen bij deze goede, vriendelijke genereuze God. En we weten allemaal hoe je een stam begint…

Weten we dat?
Yep. Dat komt hierna, dan…

We plaatsten dit blog eerder op 28 september 2016.