Cees Zweistra is kritisch op complotdenkers: ‘Je staat in een gemeenschap waarin je niet alleen je eigen belang kunt nastreven’

In Dagblad Trouw zeg je dat complotdenkers ‘kwaadaardig’ zijn. Dat is nogal een uitspraak… 

‘Ik spreek me fel uit, omdat het me raakt. Ik vind dat zij het respect van de samenleving stelen, als het ware. Terwijl hun engagement niet op de samenleving gericht is. Ze willen de samenleving niet vooruithelpen, beter maken. Dat is zeer schadelijk en dat kunnen we als samenleving niet gebruiken. 

Je kunt een eigen verhaal en idee hebben, maar tegelijk ook de notie dat je in een gemeenschap staat waar je niet alleen je eigen belang kunt nastreven. Die notie wordt kapot gemaakt. Dat is totaal gevaarlijk. Daar zit mijn frustratie.’ 

Waarom ben je zo geïntrigeerd door deze ‘waarheidszoekers’?

‘De titel van mijn boek is ironisch bedoeld en gaat over een groep mensen die claimt dat ze geen complotdenkers zijn, maar waarheidszoekers. Ik wil als filosoof duiden waardoor het complotdenken zo sterk is opgekomen, en ik kijk daarbij ook naar de rol van technologie. 

Ooit was de kerk de plek waar je – naast het religieuze gebeuren – leerde omgaan met mensen. Dat is niet meer zo en mensen vinden nu een nieuwe plek online. Maar online technologie is ontworpen om een vorm van controle en in-onszelf-opgesloten-zitten te faciliteren. Dat is eigen aan het succes ervan. Technologie haalt de confrontatie met de wereld weg en geeft je macht over de situatie. Daar zitten we allemaal in en daarom moeten niet te simpel denken over complotdenkers.’

Wat typeert het complotdenken anno 2021? 

‘Het is per definitie niet kritisch; het legt een bepaalde claim die uit het niets komt. Er zouden kindslachtoffers op een begraafplaats in Bodegraven liggen, maar dat is helemaal niet zo. Er is geen fundament voor de beweringen die worden gedaan. Toch gaat men zich ermee bezighouden, er verhalen over spinnen en dan ontstaat een gevoel van engagement. In de leegte, in het niks. 

Belangrijk daarbij is de plek waar zij bezig zijn met kritisch zijn, namelijk online, in een bubbel. Het is een wereld die zich heeft losgemaakt van de echte wereld. In die wereld hebben de claims betekenis. Los van de wereld waar wij allemaal in leven.’ 

Het is een wereld die zich heeft losgemaakt van de echte wereld.

Welke behoefte hebben deze ‘waarheidszoekers’?

‘Dat ze zich gezien en gehoord voelen in een bepaalde wereld. Dat ze meedoen. Ze doen daarmee niets raars. Volgens filosoof Hannah Arendt is een het fundamenteel menselijke behoefte. Te weten dat je niet alleen tot jezelf gereduceerd bent. Het probleem is alleen dat bepaalde groepen in de samenleving zich niet gezien en gehoord worden en daardoor ‘niet meer meedoen’. Het gevolg is dat mensen naar aandacht zoeken in een wereld die zich qua thema’s en onderwerpen af beweegt van de samenleving waarin wij allemaal staan.’

Complotdenken kan haast religieuze vormen aannemen. Zien complotdenkers zichzelf als profeten? 

‘Ze zullen dat zelf wel zeggen, maar ik twijfel daaraan. Wat ik intrigerend vind, is Trump en Baudet zeggen dat ze het christendom belangrijk vinden. En dat trekt ook christenen aan om op ze te stemmen. Maar zij zijn nooit zomaar christelijk geweest, ze hebben daar een nieuw absurd stadium in bereikt. Zij pakken die religie en vormen dat om naar een maat die hen past. Baudet zegt: ‘God is rechts’. Ze zullen zich nooit onderwerpen aan een bestaande religie, maar eerder een nieuwe vestigen.’ 

Toch kun je denken: wat is het probleem? Lekker boeiend dat er mensen zijn die denken dat de aarde plat is. 

‘Dat is verleidelijk, maar het wordt natuurlijk wel een probleem als grote groepen mensen gekke dingen gaan denken. Het eigen belang wordt bovendien boven het belang van het collectief gesteld. Daar zit het hart van het probleem.

Op zichzelf is bezig zijn met waarheid en het goede willen zoeken een nobel project, maar wat blijft daar bij complotdenkers van over? Zijn ze wel echt met waarheid zoeken bezig? Ik denk van niet. Waarheid impliceert ook altijd kritiek, zou ik als filosoof zeggen. Het is een zoektocht. Als je denkt de waarheid gevonden te hebben, dan zit je in een dogmatisch fuik. Dat blijkt ook als je ze spreekt: ze zijn massief dogmatisch. 

Ik denk dat het werkelijk voelt als hun identiteit en ik begrijp het ook. Complotdenkers voelen zich vaak uit de samenleving geworpen. Dan kun je twee dingen doen: of je kunt terug contact zoeken met de wereld. En echt kritisch en betrokken zijn. Of je besluit: ik ben uit de wereld en ik blijf daar. Deze mensen ontdekken een nieuw engagement en het werkt voor ze.’

Ik heb zelf ook een vriend die hiermee bezig is. We praten over dingen die we allebei leuk vinden, maar niet over complottheorieën. Zo probeer ik hem bij de echte wereld te houden. Maar het zet onze vriendschap onder druk. Ik zie dat hij zichzelf zoekt, maar het gaat ten koste van de verbinding met de wereld. Hij jaagt een spook na, maar raakt zijn omgeving kwijt. Het gevolg is dat je nog meer geïsoleerd raakt en dus nog meer in flat earth of iets dergelijks gaat geloven.’ 

Wat kunnen wij als samenleving, als individu hieraan doen? 

‘Ik denk niet dat je er heel veel aan kunt doen. Er is een groep die je kunt verleiden hun betrokkenheid in de wereld vorm te geven, maar een andere groep zal je niet kunnen bereiken; die kiezen voor hun nieuwe wereld

Wat ons te doen staat, is het bouwen van een wereld waar je betekenisvol aanwezig kunt zijn. Ik zie dat als een verantwoordelijkheid van de politiek. Zorgen dat mensen kunnen meedoen en bijdragen, dat mensen zich gezien en gehoord voelen. Ik ben een optimist: als mensen konden kiezen, zouden we meedoen in de echte wereld. Een mens wil in wezen van betekenis zijn.’ 

Waarheidszoekers | Cees Zweistra | Uitgeverij KokBoekencentrum | € 24,99 | 320 pagina’s Hier vind je meer informatie en lees je ook een gratis fragment.