Ga naar submenu Ga naar zoekveld

De mens is geest | boek vol Kierkegaard-pareltjes

Deel:

Het nieuwste boek over Kierkegaard is een feestje, vindt Geert Jan. Zo bevat ‘De mens is geest’ veel pareltjes die voor het eerst in het Nederlands vertaald zijn, maar is bovendien een must voor iedereen die clichés rond geloven schuwt. Je vindt in dit boek taal waarin menselijkheid en religiositeit nu eens niet in gescheiden begrippenkaders zijn ondergebracht.

Al op de eerste bladzijden van De mens is geest. Kierkegaards humanisme. maakt Andries Visser duidelijk hoe actueel en belangrijk het thema van dit boek is. In een tijd waarin het ‘wij zijn ons brein’-denken gangbaar is geworden, is het zaak om niet zomaar met die eenzijdige visie op de mens mee te gaan. Alleen al het feit dat ook deze visie ‘bedacht’ is, moet ons aan het denken zetten’.

Visser: “[…] daarover denken we met behulp van ons brein. Toch is het niet het brein zelf dat denkt en reflecteert, neuronen denken en overwegen niet, dat doen wij zelf, dat doen we met onze ‘geest’.”

Waarschuwing

Over de mens zeggen ‘dat zij geest is’ is dan ook geen -net zo eenzijdige- tegenzet. Het is een aanduiding waarmee de complexiteit en het unieke van de mens juist zo volledig mogelijk recht wordt gedaan. Het is geen ontkenning van de lichamelijkheid van de mens en van het belang daarvan, maar wel een waarschuwing, een aanklacht zelfs, tegen het reduceren van ons mens-zijn tot wat er maar een aspect van is.

Maar is de geest dan ook niet zo’n aspect, dat we dus ook weer niet te belangrijk moeten maken? Nee, want zeggen dat de mens geest is, is niet beweren dat er een aanwijsbaar onderdeel van de mens bestaat dat belangrijker is dan andere onderdelen. De menselijke geest is geen dingmatig aspect van ons bestaan, maar een verhouding.

Het (gaan) staan in die verhouding tot ons lichaam, maar ook tot onze gevoelens en alles wat we verder nog zijn, dat is wat de mens tot mens maakt. “Wie van een mens zegt dat hij geest is zegt daarmee het belangrijkste en meest indrukwekkende wat er van de mens te zeggen valt”, aldus Visser. Geen gemakkelijk thema, maar Visser neemt in dit boek ruimte en tijd om het zo helder mogelijk te behandelen.

Verplichte kost

Visser doet dit aan hand van de ideeën van Søren Kierkegaard (1813-1855). Als weinig anderen is hij thuis in de gedachten van deze intrigerende Deense denker. Hij heeft, samen met zijn vrouw Lineke Buijs, een indrukwekkende serie vertalingen van Kierkegaard op zijn naam staan en schreef bij twee recent uitgekomen vertalingen, van Het begrip Angst en De Herhaling, een leesgids. Visser weet, mede dankzij zijn unieke kennis van Kierkegaards taalgebruik, echt in de haarvaten van diens denken door te dringen, en zijn bevlogenheid en didactische gaven maken van dit boek verplichte kost voor iedereen die meer van Kierkegaard wil weten en gaan begrijpen.

Uit de ondertitel Kierkegaards humanisme blijkt meteen welke invalshoek voor Visser -in navolging van Kierkegaard- belangrijk is: de mens en het menselijke. Zeker, Kierkegaard is een, zelfverklaard, religieus schrijver. Het religieuze is waar alles bij hem vanaf vertrekt en op uit komt, Maar wat is dat religieuze?

Innerlijkheid

Bij Kierkegaard bevinden we ons met dat begrip niet meteen in theologische sferen. Het religieuze heeft bij hem alles te maken met innerlijkheid. “Religiositeit is innerlijkheid”, schrijft het Kierkegaard-pseudoniem Johannes Climacus, “…en innerlijkheid is de verhouding van een individu tot zichzelf voor God.” Met vaak vroom klinkende motieven slaan we die innerlijkheid nogal eens over en beginnen meteen in nogal speculatieve taal van alles over God en geestelijke werkelijkheden te beweren.

Kierkegaard is een bekwaam bestrijder van al die grote woorden en theorieën. Want zonder de aanwezigheid van innerlijkheid blijven ze leeg en leiden ze alleen maar af van – en zijn dus schadelijk voor waar het echt om gaat: menselijkheid. Het boek van Andries Visser is een prachtige rondleiding langs en deskundige uitleg bij alle thema’s die daarbij van belang zijn: de plaats en betekenis van de begrippen lichaam-ziel-geest, de verhouding tussen tijdelijk en eeuwig, eindig en oneindig, noodzakelijk en mogelijk, de levenssferen van het esthetische,  ethische en religieuze.

Pareltjes

Ruim aandacht krijgt ook de verhouding tussen het er zijn voor jezelf en het er zijn voor de ander. Kierkegaard krijgt nogal eens in de schoenen geschoven dat zijn nadruk op de enkeling en innerlijkheid een nogal navelstaarderig mensbeeld opleveren. Wie alleen al Wat de liefde doet van Kierkegaard heeft gelezen weet dat het tegendeel het geval is, en dat wordt ook op veel plaatsen in De mens is geest onderbouwd en met citaten geïllustreerd.

Het boek bevat sowieso erg veel citaten van Kierkegaard en dat is een feestje. Niet alleen voor degenen die via dit werk voor het eerst kennis willen maken met Kierkegaard, maar ook voor de meer in zijn denken ingewijde lezer. Omdat Visser ruim kan putten uit alle relevante bron-teksten, ook uit de dagboeken en correspondentie, komen er veel pareltjes voorbij die voor het eerst in het Nederlands vertaald te lezen zijn.

Ontroerend

Omdat het gaat over mens-zijn en menselijkheid geeft Visser ook inzage in teksten die iets duidelijk maken over wie Kierkegaard als (mede)mens was. Bijvoorbeeld in speelse brieffragmenten aan zijn neefjes en nichtjes, of een ontroerende brief aan een vriend wiens kleinkind overleed. Of die (ook al) zeer empathische brief aan zijn halfzijdig verlamde achterneef Hans Peter Kierkegaard, met wie hij ook bevriend was. Aan hem schrijft Kierkegaard onder andere:

“Vergeet vooral de plicht niet om jezelf lief te hebben. Dat je op een bepaalde manier in het leven buitenspel gezet bent, verhinderd bent om er actief aan deel te nemen, dat je in de domme ogen van een drukke wereld overbodig bent, laat je dat voor alle dingen niet beroven van je zelfbeeld. Alsof jouw leven, als het in innerlijkheid geleid wordt, voor het liefdevolle oog van Hem die in zijn wijsheid alles bestuurt niet evenveel betekenis heeft als dat van ieder ander mens, en aanzienlijk meer betekenis dan het drukke, nog drukkere, aller drukste haastwerk dat door al die drukdoenerij eraan wordt besteed om – het leven te verspillen en zichzelf te verliezen.”

De mens is geest is een aanrader. Voor mensen die geïnteresseerd zijn in Kierkegaard, maar eigenlijk voor iedereen die vanzelfsprekendheden en clichés rond geloven schuwt en die taal zoekt waarin menselijkheid en religiositeit nu eens niet in bijna gescheiden begrippenkaders zijn ondergebracht.

De mens is geest. Kierkegaards humanisme.
Andries Visser | Damon 2019 | paperback | 256 pagina’s | ISBN 9789463401852


Geert Jan Blanken is Kierkegaard-kenner en schreef al menig blog over de inzichten die hij opdeed uit de werken van de grote Deense denker. Je vindt er hier een aantal. 

Geschreven door

Geert Jan Blanken

--:--