Gerko Tempelman: ‘Complotdenkers zijn niet gek, maar té rationeel’

Visie nummer vijf van 2021 gaat over complottheorieën. In Filosofie Magazine beweerde Gerko Tempelman (32) eens dat terroristen té rationeel zijn.

Of dat ook voor complotdenkers geldt? Gerko: “Ik haalde in dat artikel de Britse schrijver G.K. Chesterton aan, die een eeuw geleden als atheïst met het christendom begon te flirten. Hij stelde dat paranoïde mensen vaak rationeler zijn dan gedacht. Als iemand namelijk denkt dat hij achternagezeten wordt, zeggen wij al snel dat diegene gek is. Maar de persoon in kwestie verbindt allerlei feiten logisch aan elkaar en komt zo tot zijn bewering. Hij ziet overal oorzaken en gevolgen. Paranoïde mensen, terroristen, complotdenkers, en óók gelovigen zijn niet gek, maar juist té rationeel.”

Irrationele dingen

“Veel christenen hebben een afgerond verhaal over het ontstaan van de aarde, over het kwaad en de komst van Jezus,” vervolgt Gerko. “Alles klopt. Maar als je doorslaat in de ratio, als alles alleen maar verstandelijk wordt beredeneerd, vergeet je dat het leven over meer gaat dan dat. Vertrouwen in elkaar bijvoorbeeld, in autoriteiten, in de heersende macht. Of verwondering."

Volgens Chesterton kun je complotdenkers niet met argumenten bestrijden

Volgens Chesterton kun je complotdenkers niet met argumenten bestrijden. Het heeft geen zin om andere feiten tegenover hun beweringen te stellen, want dat zien zij alleen maar als een bevestiging van het eigen gelijk. Je wint het ook niet makkelijk, want complotdenkers verdiepen zich heel erg goed in een bepaald thema. Een complottheorie is als een betovering die je kunt verbreken door juist op irrationele dingen te wijzen. Bijvoorbeeld: ‘Ben jij van al die miljarden mensen op de aarde echt zó belangrijk dat de FBI achter je aanzit?’ En: ‘Hoeveel gelukkiger zou je zijn als je je voorstelt dat al deze mensen niks om je geven?’”

Nauwere blik

Gerko strijkt even met zijn hand over zijn gezicht en vervolgt: “Het klinkt misschien vreemd, maar ik zag bij Chesteron ook veel terug van mijn eigen leven."

"Ik ben opgegroeid in de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, waar dingen ook vaak rationeel worden benaderd. Zodanig zelfs, dat ik meende op elke vraag in het leven een antwoord te hebben. Het bouwwerk klopte helemaal."

"Op mijn middelbare school hadden we een godsdienstdocent, iemand met gezag uiteraard, die ook altijd antwoorden klaar had. En als scholier wist je: hij moet gelijk hebben, want hij heeft altijd een weerwoord. Maar tegelijk realiseerde ik me dat er iets niet in de haak was. Want leven en geloven gaan over veel meer dan je kunt uitleggen. Hoe meer je rationeel vastlegt, des te nauwer wordt je blik.”

Hoe ben je losgekomen van de rationele benadering?

“Twee jaar geleden schreef ik het boek Ongeneeslijk religieus. Daarin neem ik mijzelf als ‘meestal ongelovige’ onder de loep en daarmee ook onze moderne tijd. Een recensent van Trouw noemde mij ‘ongeneeslijk gereformeerd’. Ik denk dat hij daar gelijk in heeft. Mijn boek is ook rationeel opgebouwd, met schemaatjes en zo. Een gedachtetrein, zou je het kunnen noemen.

Een bepaald lied of een mooi kerkgebouw doen mij niet zo veel

Of ik inmiddels los ben van de rationele benadering? Noem me maar zoekende. Dat beredeneren heeft me ook veel gebracht. Uiteindelijk is het mijn vak. En ik denk niet dat mijn spiritualiteit, de manier waarop ik word geraakt, snel in het tegenovergestelde zal zitten. Een bepaald lied of een mooi kerkgebouw doen mij niet zo veel, terwijl een mooi nieuw idee wel op spiritueel niveau iets voor me kan betekenen.”

Dramatische gevolgen

“Zolang je maar weet dat je zo gebakken bent, is er niks mis mee,” lacht Gerko. “Volgens mij gaat het pas mis als je meent dat geloven niet anders kan dan door redeneren.”

Ondanks blijere muziek merkte ik dat het geloof net zo dichtgetimmerd zat als op mijn middelbare school

In je studietijd nam je afstand van het geloof, schrijf je in je boek. Wat gebeurde er?
“Het geloof of de manier waarop wij thuis geloofden, daar kijk ik goed op terug. Maar in Amsterdam leerde ik veel andere manieren van denken kennen, en daar had ik geen kaders voor.

Ik kwam hier bij de studentenvereniging Navigators terecht. Ondanks blijere muziek merkte ik dat het geloof net zo dichtgetimmerd zat als op mijn middelbare school. Ik ondernam een paar serieuze pogingen om God te ervaren. Ik besloot niet te twijfelen, want stel dat ik onder de tram zou lopen en God trof mij twijfelend aan?

Lees ook: Het getal 666, het coronavirus en Bill Gates

Lees ook: Het getal 666, het coronavirus en Bill Gates

Het maakte me allemaal heel ongelukkig en ik heb me sindsdien voorgenomen niet bang te zijn om alles open te gooien, alles los te laten en aan álles te gaan twijfelen. Neem het voorbeeld van de tram. Zou God, als Hij er is, niet weten dat je daarmee bezig bent? Dan is het toch absurd om te denken dat twijfel zulke dramatische gevolgen zou hebben?”

Sta je jezelf nu ook toe om de ene dag wel in Gods bestaan te geloven en de andere dag niet?
Resoluut: “Jazeker!”

Ik denk niet dat ik het erg zou vinden als mijn kinderen niet zouden geloven

Brengt dat je niet in een enorme crisis?
Gerko buigt zich voorover: “Nou, nee. Ik denk namelijk dat de gedachte dat God niet bestaat op zo’n moment geen consequenties heeft. Wij protestanten vinden dat je iets moet geloven, en dat dat bepaalde gevolgen heeft voor je zielenheil of levensstaat. Die oorzaak-gevolgrelatie heb ik losgelaten. Ik denk ook niet dat ik het erg zou vinden als mijn kinderen niet zouden geloven. 'Dat komt goed,’ zou ik dan denken.”

Bedoel je dat ze dan tóch gedragen worden?
“Ja, dat vind ik een mooie gedachte. Het vertrouwen dat ik meekreeg, geef ik weer aan mijn kinderen door."

"Nog even over die oorzaak-gevolgrelatie: in Amerika heb je miljoenen complotdenkers die geloven dat Bill Clinton in Washington D.C een pedofielennetwerk runt in een pizzeria. Een paar jaar geleden werd er een man met een geweer aangehouden, die verhaal wilde komen halen. Dwaas, vinden wij, maar de Franse neurowetenschapper Hugo Mercier zegt dat het veel dwazer is dat die andere miljoenen mensen die dat geloofden niet in actie kwamen. Want als je er écht in gelooft, doe je er toch iets aan?"

"Hetzelfde geldt voor de mensen die hier in Nederland 5G-masten in brand steken. Mercier zegt dat veel complottheorieën – en ik zeg daarbij: religies ook – actief zijn in het gedeelte van het brein waar de gevolgen voor het dagelijks leven niet zo groot zijn. Dan is het niet zo gevaarlijk of moeilijk om de meest uiteenlopende dingen te geloven. Het wordt pas echt spannend als je vanuit je theorie, vanuit je religie een verbinding kan leggen met het dagelijks leven.”

Dat mijn kinderen gedragen worden geloof ik, maar wat betekent dat voor hoe ik ze opvoed?

Stukgelopen

Na een korte stilte: “Ik heb veel gelovigheid in die abstracte variant gezien. Maar de belangrijkste vraag is of gelovigen dingen doen die bij onze overtuigingen horen. Dat mijn kinderen gedragen worden geloof ik, maar wat betekent dat voor hoe ik ze opvoed? En ik geloof dat het goedkomt met mij aan het eind van dit aardse leven. Maar wat maakt dat dan nu uit?”

Ik ben ‘strominee’

Je bent ook voorganger bij de kerkgemeenschap Stroom. Hoe geef je die taak vorm?
Lachend: “Ik ben ‘strominee’ inderdaad. Ik vind het uitdagend om elke week weer iets zinnigs te moeten zeggen over God en deze stad. Dat ligt totaal niet voor de hand en het moet soms uit mijn tenen komen. De mensen die bij Stroom langskomen, willen iets met het geloof, maar weten ‘bij God’ niet hoe ze het moeten aanpakken."

"Ons principe is altijd dat we beginnen met de stad. Dus we stellen een onderwerp uit onze samenleving centraal, zoals ‘het nieuwe normaal’, en zoeken daarbij naar een Bijbelse duiding. Ik begin dus niet bij de Bijbel, maar neem hem wel serieus. Uiteindelijk geloof ik dat de komst van Jezus 2000 jaar geleden naar de aarde, een ingreep in de geschiedenis is geweest met grote gevolgen. Daarin is Stroom absoluut orthodox, zoekend naar wat het goede nieuws, het evangelie, is.”

Cynische afstand

De kerk wordt vooral door millennials bezocht, vertelt Gerko. “Mensen met vragen, die zich niet snel verbinden aan groepen, zich niets op de mouw laten spelden, maar liever een cynische afstand bewaren. Tegelijk zijn dit mensen die verlangen om een brug te slaan tussen het dagelijkse, stadse leven naar de christelijke traditie.”

De Bijbel is geen antwoordenboek

Hoe sla jij die brug?
“Nou, dan begin ik toch nog een keer over de complottheorieën. Je kunt complotdenkers heel makkelijk wegzetten als gekken. Dan hoef je hen niet serieus te nemen. Want iemand die met zijn volle verstand iets vindt wat jij absolute onzin vindt – dat is eng. Uiteindelijk doe je dan iets vergelijkbaars als een complotdenker: je gaat voor een makkelijk verhaal."

"Het christelijk geloof kan ook transformeren in zo’n verhaal. Je gelooft in de zondeval, het kwaad, de komst van Jezus, Zijn opstanding, en dat alles goedkomt. Oorzaak-gevolg. Maar het leven is weerbarstiger dan dat. Er bestaat willekeur. Er doen dingen pijn. God grijpt niet in. Je kunt niet alles bevatten. Je kunt je geloof verliezen, twijfelen. Dat klinkt toch veel realistischer?"

"De Bijbel is geen antwoordenboek, het is een verzameling van verhalen over mensen die worstelen met het onbegrijpelijke. Daarom wil ik ook ruimte houden voor het onbegrijpelijke. Ook al is denken en beredeneren mijn lievelingsthee.”

Beeld: Ruben Timman

Klik hier voor om de podcast te beluisteren die Gerko over dit onderwerp maakte.