Govert Buijs: ‘We kunnen zo niet nog tweehonderd jaar doorgaan, want dan is de aarde stuk’

Kunnen we onze maatschappij zo inrichten dat sociaal en duurzaam samengaan? Filosoof Govert Buijs heeft de afgelopen jaren veel over die vraag nagedacht. Want dat we op een andere manier met elkaar en met onze aarde moeten omgaan, is voor hem wel duidelijk.

Waarom moet het anders?
‘De afgelopen tweehonderd jaar hebben we geprobeerd om de armoede de wereld uit te helpen – met een indrukwekkend resultaat – maar daartoe hebben we een machinerie opgetuigd die ons niet nog tweehonderd jaar verder kan brengen, want dan is de aarde stuk.’

In je boek Waarom werken we zo hard? constateer je ook dat we onze problemen de afgelopen tweehonderd jaar vooral materieel hebben opgelost, met desastreuze gevolgen. Hoe kunnen we dat veranderen?
‘Onze economie draait als er goederen geproduceerd worden, maar hoe je daarvan afkomt, weet in feite niemand. De manier waarop we omgaan met grondstoffen, het feit dat we een consumptiegoederensamenleving zijn geworden: dat is een ontsporing die we niet vol kunnen houden. Zo simpel is het. Dat betekent dat we een fundamentele transformatie van de economie nodig hebben. Wat is groei, wat is winst: daar moeten nieuwe concepten voor bedacht worden. Vandaar dat de ondertitel van het boek is: Op weg naar een economie van de vreugde.’

Je noemt in je boek een aantal transformaties die plaats moeten vinden, waaronder een nieuwe balans tussen mens en natuur. Hoe zie je dat voor je?
‘Dat betekent bijvoorbeeld dat je van elk ontwerp dat je maakt, ook meteen bedenkt hoe we ervan afkomen. Dat noemen ze ook wel cradle to cradle. Het uitgangspunt is dus dat we nemen van de natuur, maar dat we ook steeds moeten teruggeven. Dat zijn gigantische uitdagingen, ook met een groeiende wereldbevolking. Het lijkt op papier mogelijk te zijn, maar het vergt enorm veel creativiteit om dat te gaan doen.’

'Vergroening mag niet een kwestie worden van de rijken alleen, ook de armen moeten worden meegenomen.'  

Die uitdaging ligt er voor producenten, maar aan de consumentenkant moet toch ook wat gebeuren?
‘Ja, er zijn in dit verhaal veel actoren, die allemaal hun eigen rol op zich moeten nemen: producenten, overheid, maatschappelijke organisaties, banken, pensioenfondsen en de consumenten. Dat betekent dat je let op je consumptie en ook bereid bent, als het kan, om ervoor te betalen. Dat is een spannende kant, want daar komt ook een sociaal aspect bij kijken. Vergroening mag niet een kwestie worden van de rijken alleen, ook de armen moeten worden meegenomen. Daar hamert de paus bijvoorbeeld ook op in zijn milieu-encycliek Laudato Si’. Niet iedereen kan een Tesla betalen of zonnepanelen. Sociaal en duurzaam moet je bij elkaar houden, dat is essentieel voor het slagen van het geheel. De verschillende actoren moeten daarvoor bij elkaar aansluiten. Dat gebeurt op dit moment wel, maar nog veel te weinig.

De vragen rond vergroening zijn complex: ik denk dat het ook belangrijk is om ze met enige humor en relativeringsvermogen te bekijken. Het is onmogelijk om echt groen te zijn. Je moet elkaar de ruimte geven om daarin een eigen pad te gaan, maar tegelijkertijd moet er ook ruimte zijn voor de voorlopers.’

Jij spreekt met heel veel van die ‘actoren’. Merk je dat er meer ontvankelijkheid komt voor deze gedachten?
‘Ja, dat merk ik zeker. De bewustwording is stukken groter. Daar hebben zeker ook de milieudemonstraties en Greta Thunberg aan bijgedragen. In de geschiedenis hebben we eerder gezien dat het soms in een stroomversnelling kan raken. Zoals president Reagan die in een weekend samen met Gorbatsjov besloot een deel van de kernwapens te ontmantelen, ook onder druk van alle ‘linkse’ demonstraties. Ik denk dat zo’n versnelling er wel aan zit te komen.’

Speelt de coronacrisis nog een rol hierin?
‘Dat is nog vroeg om te zeggen, maar er is wel een besef ontstaan dat de economie ons niet heeft, maar dat wij de economie hebben. We hebben die economie stilgelegd, omdat er iets belangrijkers speelde. Wij mensen zitten toch op de driver’s seat als het gaat over de economie.

Daar komt bij dat we op een andere manier naar geopolitiek en globalisering, opvallend genoeg met dank aan Trump. Het automatische idee dat alles in China wordt geproduceerd en dat het over de aarde wordt getransporteerd via enorme logistiek netwerken bleek toch wel een heel gekke manier om het te organiseren. We zullen meer naar het lokale gaan kijken: glokalisering. Dat is een heel andere balans tussen het lokale en de globalisering.’

Het thema van GroenGelovig is ‘aarden’, weer in verbinding komen met onze medemens en de aarde. Hoe belangrijk is het dat we weer leren aarden?
‘Wij zijn aards, biologische wezens en onderdeel van het eco-systeem. We kunnen ons eigen lichaam niet controleren: we kunnen wel beslissen om niet meer te eten of te drinken, bijvoorbeeld, maar dan is het snel afgelopen. De materie, de aarde, draagt ons. Vandaar dat we ook wel spreken van ‘moeder aarde’. Dat kunnen we alleen maar respecteren en dus zorg aan besteden, we kunnen deze basisverhouding niet veranderen of manipuleren. Dat heel elementaire besef zijn we kwijtgeraakt, met name in onze westerse cultuur. Wij als mensheid zijn niet de bepalende factor.’

In je boek noem je ook het begrip agapè. Hoe belangrijk is dat begrip in dit hele verhaal?
‘Het is een heel fundamenteel begrip. Agapè, vaak vertaald als ‘liefde’, maakt je gevoelig voor bloei van anderen, maar ook voor waar er dingen misgaan. Het is een besef van ontvangen en doorgeven: het besef dat je leeft van wat anderen jou gegeven hebben dat je daarom ook de verplichting hebt om daarvan iets door te geven. Het is dus ook een heel activerend begrip. Het laat je enerzijds ademen, het geeft rust door wat je ontvangen hebt, maar het zet ook aan tot actie, tot doorgeven, tot concrete daden. Ik geef omdat aan mij gegeven is. Dat is de grondstructuur, met een perspectief op vreugde, gezamenlijke vreugde. Daarin mag de ander niet ontbreken, maar ikzelf ook niet.’

Is dat wat het christendom kan bijdragen aan het gesprek over duurzaamheid, die agapè-houding?
‘Het is natuurlijk een begrip uit het Nieuwe Testament, maar ik ken ook geen andere traditie waarin het zo centraal staat en waarin het zo rijk zijn betekenis krijgt. Het is voor mezelf ook een levenshouding. Ik moet denken aan dat oude liedje van Johannes de Heer: Tel je zegeningen een voor een, en je ziet Gods liefde dan door alles heen. Soms zijn het er meer, soms minder, maar ze zijn er altijd. Dat maakt dat je ook daarvan kunt uitdelen en je kunt afvragen voor wie jij tot zegen kunt zijn in alle keuzes die je maakt.’

GroenGelovig is het grootste christelijke evenement rondom duurzaamheid in Nederland.
Filosoof Govert Buijs spreekt op vrijdagavond 28 mei tijdens het online duurzaamheidsevent GroenGelovig, samen met theoloog Ruth Valerio van Tearfund UK en schrijfster van L is for Lifestyle: Christian living that doesn’t cost the earth. Die avond wordt ook de Martine Vonk Prijs uitgereikt.
Op zaterdagmorgen is er een interessant programma met workshops met o.a. Abt Bernardus Peeters, Paul Schenderling en Theanne Boer. Meer weten en/of tickets
(€ 15) bestellen? Ga naar groengelovig.nl.

Govert Buijs studeerde politicologie, theologie en filosofie, en is hoogleraar op de Goldschmeding leerstoel Maatschappelijke en economische vernieuwing (mede ondersteund door het Abraham Kuyperfonds) aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij doceert onder meer aan de masteropleiding Filosofie van Cultuur en Bestuur.
Meer weten over het werk van Govert Buijs en de boeken die hij heeft geschreven? Je vindt het op zijn website.

Foto Govert Buijs: Jaco Klamer