Nieuwe EO-serie over com­plot­den­ken: 'Dit complot is een van de grootste splijt­zwam­men'

Honderden mensen leggen tijdens de coronaperiode in 2021 bloemen op de begraafplaats in Bodegraven. De reden? Het verhaal van een oud-inwoner, Joost Knevel, die beweert als kind slachtoffer te zijn geweest van satanisch ritueel misbruik door invloedrijke personen. Volgens hem zouden meerdere kinderen zijn gemarteld en vermoord.

Van begraafplaats tot bedreiging

De situatie escaleert razendsnel. Er volgen ernstige bedreigingen en er circuleert zelfs een dodenlijst. De gebeurtenissen in Bodegraven worden nationaal nieuws. Joost Knevel wordt met enkele mededaders in 2023 door het gerechtshof strafrechtelijk veroordeeld tot celstraf voor opruiing (het aanzetten tot geweld), bedreiging en smaad. Hoe kon het zo misgaan?

De vierdelige EO-docuserie Het Complot reconstrueert de opkomst van het complot in Bodegraven en beschouwt het vanuit verschillende perspectieven. Ook worden de gevolgen zichtbaar van een groeiend wantrouwen richting de overheid, politie, rechtspraak en de rol die de media hierin spelen.

Grote consequenties

De EO-documentaire gaat niet over één dorp, maar laat zien hoe complotten ontstaan, groeien en uiteindelijk een samenleving kunnen ontwrichten. Joost Engelberts ontdekt dat het geloof in satanisch ritueel misbruik langer teruggaat in de tijd, en dat het verder reikt dan alleen het verhaal in Bodegraven. “Het gekke is: bijna iedereen is gevoelig voor dergelijke theorieën”, zegt hij. “En de consequenties zijn vaak groot. Het is daarom belangrijk mensen te spreken die allemaal anders denken over hetzelfde gedachtegoed.”

Researcher Janicke Bijlsma merkt op: “Tijdens het maken bevonden we ons steeds in twee werelden, die van de gelovers en de niet-gelovers. We zagen wel: als je de stap hebt gezet te geloven, bekijk je alles door die bril. Die kun je niet meer afzetten.”

Het is heel gek om iemand te interviewen die niets mag zeggen

Spreekverbod

In de serie interviewt Joost onder anderen Joost Knevel. Volgens de regisseur werd dat echter een lastig gesprek. “Justitie heeft hem – onder andere – een spreekverbod opgelegd. Het is heel gek om iemand te interviewen die niets mag zeggen. We bevonden ons in meer van dit soort bizarre situaties waarin mensen verhalen vertelden die voor ons moeilijk te geloven waren. Dat beaamden ze, maar van hen móésten we het geloven – zodat de kwaadaardige elite er niet mee weg kon komen. En dan zouden we niets anders meer zien dan die duistere wereld. Toch vind ik ’t na het produceren van de serie nog steeds moeilijk te begrijpen.”

Drie jaar lang produceren

Researcher Janicke Bijlsma kwam op het idee om in dit onderwerp te duiken toen, net na de coronacrisis, het nieuws naar buiten kwam dat vooral christenen gevoelig zijn voor complottheorieën. Het leek haar een interessant aanknopingspunt, dat vooral in aflevering twee aan bod komt.

De productie van de serie duurde zo’n drie jaar. Joost: “Tot op driekwart van het project dachten we dat het één grote mislukking zou worden. We hadden nog bijna niemand geïnterviewd, het geld was op en de deadline voorbij. Iedereen die we hadden gevraagd voor een interview zei eerst ‘nee’, dus er waren vaak meerdere gesprekken nodig voordat mensen bereid waren mee te werken. Toen kregen we extra tijd en geld van de NPO, wat hard nodig was.”

Complotdenken zit in alle lagen van de samenleving

Waarom is deze serie belangrijk?

Joost: “Omdat we leven in een zwart-witwereld. De nieuwsgierigheid naar elkaar neemt af. Vooral bij dit thema, satanisch ritueel misbruik, is er sprake van diep wantrouwen: richting de overheid en justitie, maar ook richting artsen en journalisten. Uiteindelijk breidt dat wantrouwen zich uit naar iedereen, waardoor mensen worden bedreigd. Dit complot is een van de grootste splijtzwammen. Het brengt onze democratische samenleving aan het wankelen.”

Janicke, wat heb jij door het researchen geleerd over complotdenken?

“Ik heb ontdekt dat complotdenken in alle lagen van de samenleving zit. Ik denk dat mensen in dit verhaal geloven omdat het overzichtelijk is de wereld in goed en slecht te kunnen indelen. En om te verklaren dat de nare dingen die hun overkomen zijn, niet willekeurig waren, maar veroorzaakt werden door een grotere beweging.

Wat mij ook opviel, is dat de mensen die niet geloven in het complot, soms hetzelfde fanatisme bezaten als degenen die wel geloven. Zij eisten van ons duidelijk stelling te nemen en het verhaal te ontkrachten. Dus het maakt niet uit aan welke kant je staat, je kunt je erin verliezen.

Er heerst bovendien veel angst. Degenen die geloven zijn bang voor die kwaadaardige elite of onbetrouwbare overheid. En de mensen aan de andere kant zijn bang voor bedreigingen.”

Wat is jullie doel met deze serie?

Janicke: “We willen het verhaal over satanisch ritueel misbruik niet bewijzen of ontkrachten, maar wel de mechanismen ervan blootleggen en aandacht vragen voor de schadelijke gevolgen.”

Joost: “Complotten bestaan, samenzweringen bestaan. Maar dit verhaal gaat over het allerergste complot dat we kunnen bedenken. Niemand die hierin verzeild raakt, komt er zonder kleerscheuren uit, en dat vinden we belangrijk om te laten zien.”