Het is gevaarlijk om God alleen als man voor te stellen

De aarde wordt vaak als vrouwelijk voorgesteld – moeder Aarde – en God als mannelijk, als hemelse Vader en Heer. Is dat erg? Het is zo gewoon. En toch is het gevaarlijk. God wordt verbonden met mannen, met heersen en met de hemel. De aarde wordt in verband gebracht met vrouwen en met overheerst worden. 

Een mannelijke God die heerst over de aarde en mensen die – al dan niet namens God – hetzelfde doen, is een gangbaar beeld. Dat beeld heeft negatief uitgewerkt voor vrouwen en voor de aarde. De feministische theoloog Mary Daly concludeerde al bijna vijftig jaar geleden: als God mannelijk is, is het mannelijke god.

Dualistisch

Het is een dualistische manier van denken die de hele werkelijkheid opdeelt in hiërarchische tegenstellingen. Aan de ene kant God, het geestelijke, het verstand, het mannelijke, de cultuur en de beschaving. Aan de andere kant de aarde, het materiële, de ervaring, het vrouwelijke, de natuur, het wilde en de wilde. Waarbij de eerste categorie meer gewicht heeft dan de laatste en er zelfs over moest heersen: de geest over het lichaam en de mens over de natuur. Het mannelijke over het vrouwelijke en beschaving over het wilde en de wilden. 

Vanuit zo’n manier van denken konden landen in Afrika, Azië en Latijns-Amerika aan de Westerse beschaving onderworpen worden, kon de aarde gebruikt worden op een manier die tot ernstige milieuproblemen geleid heeft en konden mannen de touwtjes in handen houden. Voorwaar geen gering gevaar.

Geen goeroe voor geestelijke groei

Kan het anders? Sommigen denken ten onrechte dat deze hiërarchische dualismen in de Bijbel staan en daarom goed zijn. Anderen menen dat je daarom de Bijbel moet verwerpen en je heil moet zoeken bij natuurvolken of bij het boeddhisme. 

Doen andere levensovertuigingen het beter? Alleen als je heel selectief kijkt. Seksisme en minachting voor de aarde komen overal voor, al verschilt de vorm. Toch nog maar eens naar de Bijbel en de christelijke traditie kijken dan. 

De Bijbel komt uit een patriarchale cultuur, dat is onmiskenbaar. Om de stem van vrouwen in de teksten te horen, moet je meer je best doen dan om de stem van mannen te horen. Dualisme is echter vreemd aan het Oude Testament, en in mindere mate ook aan het Nieuwe. De aarde staat niet tegenover de hemel en het lichamelijke niet tegenover het geestelijke. God heeft weliswaar mannelijke trekken, maar ook vrouwelijke.  

In Genesis 1 begint alles met Gods Geest, die vrouwelijk is in het Hebreeuws. Ruach betekent geest of adem. Op die adem komen de woorden. God spreekt en de aarde brengt allerlei levende wezens voort. God is hier geen commandant die van een afstand bevelen uitdeelt. God maakt door te laten ontstaan.  

Als God koning is, is dat niet op de manier van machtige mannen. Het koninkrijk van God dat komende is, is een situatie waarin laatsten eersten zijn. Zoals Jezus liet zien. Hij was geen goeroe voor geestelijke groei, maar had aandacht voor de lichamelijke nood van mensen. Voor gezondheid, voor armoede, voor eten en drinken. Hij vereenzelvigde zichzelf met Vrouwe Wijsheid, de wijsheid van God die volgens het Oude Testament bij de schepping aanwezig was en in de schepping te vinden is. Als hij redder van de wereld genoemd wordt, gaat het om de hele wereld: dieren en planten in al hun diversiteit, stenen en rivieren. Steden en woestijnen, mensen in alle soorten en maten.

God als Minne

Het beeld dat van God gemaakt wordt is vaak dat van een man met macht. En zo wordt de macht van sommige mannen godsdienstig gerechtvaardigd. Mary Daly was bepaald niet de eerste die daartegen protesteerde. Zij hoorde bij een kerk waarin vrouwen nog altijd uitgesloten worden van de ambten met het argument dat Jezus een man was. 
Eeuwen en eeuwen heeft het geduurd voor vrouwen theologie konden studeren. 

Toch hielden vrouwen zich soms wel degelijk bezig met de belangrijke vragen over God en de wereld. Ik denk aan de zusters van het Benedictinessenklooster bij Girona, die in de elfde eeuw een kleed borduurden over de schepping, dat daar nog altijd te zien is. En aan de vele vrouwelijke mystici, zoals Hildegard van Bingen, Teresa van Avila en Hadewijch. 
Onze eigen Hadewijch. Zij leefde in Brabant in de dertiende eeuw. Uit haar geschriften blijkt dat ze goed op de hoogte was van theologische discussies. Dat ze als vrouw over geloofszaken schreef en dan ook nog in de volkstaal, was een revolutie. Haar medebegijn Margarete van Porete kwam er enkele decennia later voor op de brandstapel. Hadewijch noemt God ‘Minne’, een vrouwelijk woord dat liefde betekent. God als Minne is niet exclusief mannelijk of vrouwelijk en aanwezig in de hele schepping. 

Ik schaar me graag in het gevolg van deze vrouwen.

Trees van Montfoort is theoloog en auteur van Groene theologie (Skandalon 2019), zie ook www.VanMontfoortCommunicatie.nl