Mensenkennis, wat is het en wanneer heb je het?

De Van Dale omschrijft mensenkennis als ‘het inzicht in het wezen en het karakter van de mens’. Een mooie verwoording, vindt Annelies – maar wel wat algemeen. “Mensenkennis gaat over inzicht hebben in de motieven en beweegredenen van iemand. Wij oordelen iemand vaak op basis van gedrag. Als mijn buurman mij niet groet op straat, denk ik: wat een onaardige man. Terwijl dat niet zo is: misschien zag hij me niet of was hij in gedachten verzonken, omdat hij iets ingewikkelds heeft meegemaakt. Hoe mensen zich gedragen, is niet altijd hetzelfde als hoe iemand in elkaar steekt. Dat onderscheid is belangrijk.

Voor mensenkennis moet je je kunnen én willen inleven in de ander. Je kunt allerlei theoretische achtergronden hebben en deels weten hoe mensen in elkaar kunnen zitten, maar wanneer iemand tegenover je zit is dat niet direct af te lezen. Ik denk dat je hiervoor de verbinding moet zoeken: bereid zijn de ander vragen te stellen en hier open naar te luisteren. Anderen niet op het platte gedrag oordelen, maar het gesprek aangaan. Ik kan mijn buurman vragen wat er aan de hand is. Door verder te kijken dan je neus lang is, leer je hem kennen.”

‘Mensenkennis is een wisselwerking:

we hebben anderen nodig om onszelf te kennen, en andersom’

Volgens Annelies begint mensenkennis bij zelfkennis. “Als mijn buurman niet naar mij zwaait, vind ik hem onaardig. Dat heeft ermee te maken dat ík graag aardig gevonden wil worden. Terwijl mijn partner reageert met: ‘Oh, dan niet.’ Hij is veel laconieker. Psychiater Dirk de Wachter zei: ‘We bestaan in de ogen van de ander.’ We hebben iemand anders nodig om onszelf te kennen en anderen hebben ons nodig om zichzelf te kennen. Mensenkennis is een wisselwerking waarbij open, eerlijk verbinding maken met de ander van wezenlijk belang is.”

Invloed van de omgeving

“Mensenkennis zit voor een deel in je en voor een deel moet het je interesse hebben. Daar heeft je omgeving invloed op. Als je zoontje geen uitnodiging krijgt voor Jantjes feestje, denkt hij misschien: hij is niet aardig, Jantje is niet meer mijn vriend. Als ouder kun je er met je kind over praten: waarom zou Jantje je niet uitnodigen, heeft dat met jou te maken, mag hij misschien maar drie kindjes uitnodigen? Op dat moment doet je zoontje mensenkennis op. Hij leert te kijken naar onderliggende motieven, drijfveren of angsten.”

Hoe meer je denkt mensen te kennen, hoe minder je anderen juist kent

“In sommige gezinnen worden mensen snel beoordeeld, zonder hen heel goed te kennen. ‘Bij de buren zijn ze zus of zo, bij die tante hebben ze dit of dat’. Maar hoe meer je vanuit jezelf denkt anderen te kennen, hoe minder je anderen vaak juist kent. Mensen die zwart-witdenken hebben een sterke stellingname – maar vaak ligt het veel genuanceerder. Ik denk dat we daar heel voorzichtig in moeten zijn.”

De kracht van mensenkennis

“Mensenkennis is altijd van belang. Mijn zeventienjarige dochter werkt in de supermarkt als vakkenvuller. Ook zij heeft mensenkennis nodig, zeker tijdens deze coronacrisis. Hoe ga ik om met lastige klanten die op hoge poten nog een extra pak wc-rollen meenemen? Hoe zorg ik dat ze zich aan de regels houden? Waar in veel beroepen mensenkennis goed en handig is, is het voor mijn beroep als psycholoog een belangrijke vereiste. Wij moeten eerst in leertherapie om inzicht te krijgen in jezelf en je eigen angsten en behoeften, voordat je in verbinding met de ander kan onderzoeken wat hem drijft en bezighoudt. Hoe ik reageer en denk over een ander, heeft vaak te maken met hoe ik naar mezelf kijk.

Ik vind het lastig om bekende personen aan te wijzen die mensenkennis hebben, omdat je daar pas echt zicht op hebt als je een persoonlijke relatie hebt. Veel psychiaters vinden bijvoorbeeld iets van Donald Trump, terwijl anderen zeggen dat zijn gedrag nog geen zicht geeft op hoe hij in elkaar steekt.

Ik schat wel in dat Mark Rutte veel mensenkennis heeft én dat hij het positief inzet – je kunt het immers ook gebruiken om mensen tegen elkaar op te zetten. In de manier waarop Mark Rutte zijn boodschappen overbrengt, zie ik dat hij verbindend probeert te zijn. Hij weet dat mensen behoefte hebben aan duidelijkheid. Is die er niet, dan doet hij niet alsof. Ook benadrukt hij het ‘samen’ en laat af en toe een menselijke zucht horen. Dat kunnen mensen goed hebben en daarom zijn ze gemotiveerd om zich een aantal weken aan de regels te houden. Daarin zit de kracht van mensenkennis: als je het verbindend inzet.”

Sommige mensen worden doodmoe van nadenken over het gedrag van anderen, dat is ook prima

“Sommige mensen hebben er van nature geen behoefte aan om zich te verbinden. Die worden doodmoe van nadenken over waarom de buurman niet zwaait, die vinden het lekkerder om te zeggen ‘wat een onaardige man’. Het hoeft ook niet altijd een voorwaarde te zijn om gelukkig te zijn. Als je er oké mee bent om het alleen over het weer en over voetbal te hebben, is dat ook prima. Soms is het gewoon ook fijn om heel plat te denken, toch?”

Mensenkennis in de Bijbel

“Mensenkennis hangt samen met de Bijbelse opdracht om God lief te hebben boven alles en onze naasten als onszelf. Niet dat naastenliefde een-op-een is in te wisselen met kennis van je naaste, maar het ligt wel in elkaars verlengde. In beide gevallen confronteert het je eerst met jezelf en van daaruit leer je je verbinden met de ander. Dat gaat nooit helemaal lukken. Zoals Jeremia 17 vers 9 zegt: ‘‘Arglistig is het hart, boven alles, ja ongeneeslijk is het, wie zal het kennen?’

De Enige met volledige mensenkennis is God. Denk aan Psalm 139. Wie je ook bent, wat je ook doet: Hij weet alles en blijft van je houden. Dat God alles van je weet, hoeft niet afschrikwekkend te zijn: juist daarom mag je je verbonden voelen met Hem.”

Salomo deed iets wat we nu provocatieve psychologie zouden noemen

“Een Bijbels persoon van wie ik denk dat hij veel mensenkennis had, is Salomo. Twee vrouwen kwamen bij hem met een baby; allebei zeiden ze dat het hun kind was. Salomo moest besluiten wie het kind toebehoorde. Nu zouden we een DNA-test doen, maar hij moest het doen met inzicht. Hij deed iets wat we provocatieve psychologie noemen: iets tegenstrijdigs waarmee je de echte motivatie, gedachten of drijfveer van de ander naar boven krijgt. ‘Breng een zwaard en snijd het kind in tweeën’. Zo komt hij erachter wie de echte moeder is: degene die niet wil dat het kind doodgaat.”

Mensenkennis trainen

“Je kunt mensenkennis trainen door je te verdiepen in de ander, verder te kijken dan je neus lang is. Er zijn veel trainingen en opleidingen waarin je de theorie leert over hoe mensen in elkaar zitten en waar gedrag uit voortkomt. Maar wees vooral ook bereid om naar jezelf te kijken en durf je kwetsbaar op te stellen in relatie tot de ander. Om terug te komen bij het voorbeeld van de buurman: ik kan ervoor kiezen om nu ook niet naar hém te zwaaien. Maar ik kan ook het gesprek aangaan. Wat was er, zag je me niet? Daarbij moet je je kwetsbaar opstellen en de ander vragen wat er speelt.

Of doe eens zoals Salomo, doe of zeg iets heel provocatiefs en ontdek wat er dan gebeurt. Als je een cadeautje geeft aan een jarige en hij zegt ‘Dat had je niet hoeven doen’, dóe het volgend jaar dan ook niet. Dan leer hem werkelijk kennen. Vaak is het zo dat hoe meer iemand zoiets zegt, hoe blijer hij juist is met cadeaus.”

Annelies de Jong is psycholoog bij psychologenpraktijk Annedi in Houten. https://annedi.nl/

Lees ook: wat doen emoties met ons lichaam?