Ga naar submenu Ga naar zoekveld

Waren de kerken goed of fout in de Tweede Wereldoorlog?

Interview met historicus Jan Bank

Waren de kerken goed of fout in de bezettingsjaren? Jan Bank, oud-hoogleraar vaderlandse geschiedenis in Leiden en auteur van 'God in de oorlog', benadrukt dat de werkelijkheid te veelkleurig is voor een ‘simpel’ antwoord op die vraag. “Dat de kerken in Nederland sámen protesteerden tegen de Jodendeportaties, is uniek in Europa.”

Deel:

Zelf werd hij geboren op de dag dat de Duitsers Nederland binnenvielen: vrijdag 10 mei 1940. “Aan de laatste oorlogsjaren, 1944 en 1945, bewaar ik nog wel herinneringen,” vertelt hij. “Ik ben geboren in Amsterdam, in een rooms-katholiek gezin, maar daarna woonden we in Bussum. Eind 1944 waren er veel razzia’s, waarbij de Duitsers mannen oppakten voor dwangarbeid in Duitsland of Nederland. Samen met enkele anderen verborg mijn vader zich daarom in een oude fabriek. Ik herinner me dat een soldaat af en toe huis aan huis naar mannen zocht. Als hij mij vroeg waar mijn vader was, moest ik antwoorden: ‘In Amsterdam.’ Dat beeld van die Duitse soldaat in de deuropening, zie ik nóg voor me.”

Onder de loep

Cover boek God in de oorlog, Jan Bank

Die kleine Jan groeide uit tot een gerenommeerd historicus. In 2015 publiceerde hij, na een studie van pakweg tien jaar, zijn boek God in de oorlog. Hierin gaat hij gedetailleerd in op de rol van de kerken – katholiek, protestants en orthodox – in West- en Oost-Europa tussen 1939 en 1945. Uiteraard nam hij ook de situatie in Nederland onder de loep.

Wat de doorslag geeft

Zijn slotconclusie? Die vatte hij in een interview met het Friesch Dagblad destijds als volgt samen: “Het christelijk geloof als zodanig produceert geen systematisch verzet. Ook leidt het niet per se tot gelatenheid of collaboratie. Wat de doorslag geeft, is veelal de moed en het initiatief van individuele personen en soms van gemeenschappen.”

U stelt in uw boek dat er, naast Nederland, geen ander Europees land is waarin de belangrijkste kerken gezamenlijk protesteerden tegen de deportaties van de Joden. Dat ging om de Rooms-Katholieke Kerk, de Nederlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken in Nederland.
“Het is inderdaad zo dat Nederland er wat dat betreft uit springt, in die zin dat de drie grootste kerkgenootschappen – zeker in de tweede helft van de oorlog – samen optrokken en heel duidelijke uitspraken hebben gedaan, vooral over de Jodenvervolging. Dat ze hier sámen tegen protesteerden, is uniek in Europa. In Nederland werden de kritische kanselboodschappen soms identiek aan elkaar geschreven. Echt bijzonder.”

Als we even inzoomen op de Nederlandse bisschoppen: die vormden in Europa een uitzondering, omdat zij zich openlijk uitspraken tegen de Jodenvervolging.
“Ook in andere landen waren er wel bisschoppen die als belangrijke verzetsmensen optraden, maar dan op individuele basis, niet als collectief. Het wonderlijke is dat een aantal van deze ‘verzetsbisschoppen’ in 1946 door Pius XII tot kardinaal is verheven.”

Waarom is dat wonderlijk?
“De moedige openhartigheid van deze bisschoppen, die de paus – anders dan je misschien mocht verwachten – zélf niet opbracht, prees hij op deze manier. Dat gold, naast bijvoorbeeld de bisschop van Berlijn, onder anderen voor de aartsbisschop van Utrecht, Jan de Jong. Je kunt stellen dat Pius XII het Nederlandse episcopaat kort na de oorlog openlijk heeft geëerd, in ieder geval in zijn voorzitter, De Jong.”

Afgevoerd naar Auschwitz

Tegelijk had die ‘moedige openhartigheid’ van de Nederlandse bisschoppen een onvoorzien en onthutsend bijeffect: voor de Duitsers was ditzelfde bisschoppelijk protest de aanleiding om alle katholiek gedoopte Joden in Nederland onmiddellijk naar vernietigingskampen te deporteren.
“Precies, dat is gebeurd in 1942. Er waren weliswaar niet zo heel veel katholiek gedoopte Joden in ons land, maar zij werden afgevoerd naar Auschwitz en zijn daar allemaal gestorven. Dat was een nogal krachtig signaal van de Duitsers. Misschien kan het onlangs geopende archief van Pius XII openbaren hoe hij daarop heeft gereageerd. Want al duurde het even, hij kreeg in Rome natuurlijk wel melding van wat er in Nederland gebeurde. De vraag is: heeft hij dat gezien als een argument om toch maar niet te protesteren omdat het zo slecht afliep met deze katholiek gedoopte Joden in het bezette Nederland? Ik ben benieuwd of de Vaticaanse archieven daar meer licht op zullen werpen.”

De kerken hadden dus wel met duivelse dilemma’s te maken: net als gewapend verzet kon ook verbaal verzet klaarblijkelijk bijzonder nare gevolgen hebben…
“Beslist. Dat zijn dilemma’s geweest waarmee de kerken in de Tweede Wereldoorlog hebben geworsteld, zowel in Nederland als daarbuiten.”

V.l.n.J.J. Buskes, dr. J. Koopmans en Titus Brandsma
V.l.n.r. ds. J.J. Buskes, dr. J. Koopmans en Titus Brandsma.

Kun je stellen dat een openlijk veroordelen van de Jodenvervolging door kerkleiders de ‘verzetsbereidheid’ van individuele gelovigen aanwakkerde?
Aarzelend: “Dat is wel een vermóéden. Maar het zou nieuw onderzoek vergen om te kijken of dat echt zo was. Het is in ieder geval wel bekend dat sommige verzetsmensen zich daarop beriepen.”

Vanuit Duitsland kennen we dappere verzetstheologen als Dietrich Bonhoeffer en Martin Niemöller. Welke kerkelijke figuren in Nederland liepen voorop in het verzet tegen de nazi’s?
“De bekendste waren Klaas Schilder, kardinaal De Jong, Titus Brandsma en dr. Jan Koopmans, maar er waren er meer. Vooral – net als Koopmans – uit hervormde kring. Ik denk bijvoorbeeld aan dr. J.J. Buskes, een destijds bekende, socialistische predikant en theoloog. Van al deze figuren ging een zekere inspiratie tot verzet uit, als persoonlijke voorbeelden.”

Een storm van kritiek

Een Nederlandse theoloog die na de oorlog een storm van kritiek oogstte, was ds. G.H. Kersten. Deze voorman van de Gereformeerde Gemeenten zag de bezetting als een straf van God. Ook vond hij dat je als christen de overheid – in dit geval de Duitsers – gehoorzaamheid verschuldigd was.

Van al deze figuren ging een zekere inspiratie tot verzet uit

'Het beeld is veelkleurig'

“In de bevindelijke sector van de kerk zie je dat de bezetting van Nederland werd gezien als een straf van God voor de maatschappij die we in de jaren dertig hebben gecreëerd,” stelt prof. Bank. “Dat resulteert in een soort passiviteit. Tegelijk geldt dit lang niet voor alle bevindelijk-gereformeerden. Dat kon zelfs per gemeente verschillen. Ook hier geldt: het beeld is veelkleurig.”

Na de oorlog werd ds. Kersten publiekelijk keihard op zijn vingers getikt.
“Zeker. Kersten was lid van de Tweede Kamer, maar mocht niet terugkeren in het nood-parlement van 1945.”

Waren er kerkelijk leiders in ons land die zich zelfs achter de nazi’s schaarden?
“Er zijn wel predikanten geweest die in ieder geval in de richting van het nationaalsocialisme zijn gegaan. Bijvoorbeeld ds. H.W. van der Vaart Smit. Bij hem zou je kunnen spreken van theologisch antisemitisme. Maar het zijn er weinig. Sómmige gelovige protestanten in Nederland zagen alles wat de Joden overkwam als een straf voor het feit dat zij zich niet hadden bekeerd. Zij wezen hulp aan onderduikers af. Maar dit gedachtegoed kom je in Nederland zeker niet op grote schaal tegen.”

'Een heel bijzondere man'

Dietrich Bonhoeffer portret
Ds. Dietrich Bonhoeffer.

In Duitsland zelf was het juist een forse groep theologen die het hakenkruis omarmden.
“Inderdaad. In 1934 werden Duitse lutheranen aangestoken door het nationaalsocialisme. Zij vormden de beweging van de zogeheten ‘Duitse christenen’: pro-nazi. De calvinistische theoloog Karl Barth ageerde daarentegen op intellectuele gronden tegen de nazi’s, evenals de lutheranen Dietrich Bonhoeffer en Martin Niemöller.”

Van welke kerkelijke persoon bent u tijdens deze studie het meest onder de indruk geraakt?
“Ook in Nederland had je inspirerende verzetsmensen, maar zelf ben ik zeer gehecht aan Dietrich Bonhoeffer. Zijn wijsheid, zijn originaliteit, zijn moed; Bonhoeffer was werkelijk een heel bijzondere man.”

Mede n.a.v. ‘God in de oorlog. De rol van de Kerk in Europa 1939-1945’, Jan Bank, Balans, 735 blz. (voor € 12,50 te koop via o.a. Bol.com en Ramsj.nl)

Geschreven door

Gert-Jan Schaap

--:--