Zó herken je manipulatie, en zo ga je ermee om

Nog snel snoep meepakken dat bij de kassa ligt. De kinderen manen dat ze stil moeten zijn, omdat papa niet te veel prikkels mag hebben. Een douchegel-reclame die suggereert dat je bij hun product écht jezelf mag zijn, welke maat je ook hebt. We worden continu beïnvloed en gemanipuleerd. “Manipulatie heeft een negatieve bijklank, maar is van oorsprong geen negatief woord. Het is afgeleid van manus, handen – denk aan een manueel therapeut – en betekent met handen bewerken, verplaatsen”, vertelt psycholoog Marieke Meijer. “Zand verplaatsen met graafmachines noemen ze ook manipuleren.”

De scheidslijn tussen manipulatie en beïnvloeding is dun, stelt Meijer. Zij omschrijft manipuleren als ‘het beïnvloeden van mensen op zo’n manier dat je niet het idee hebt dat je een keuze hebt, dat je in een bepaalde hoek gedwongen wordt’. Reclame is in die zin dus eerder beïnvloeding, omdat je de keuze hebt om een product wel of niet te kopen.

We manipuleren continu, omdat we gezien en geaccepteerd willen worden

“In het Witte Huis werken gedragswetenschappers die vertellen hoe je mensen kunt beïnvloeden op zo’n manier dat mensen daar vrolijk in meegaan. Beïnvloeding of manipulatie? En als we nog een stapje verder gaan, kun je denken aan een kind dat op het schoolplein tegen een ander kind zegt: ‘Als ik niet in jouw groepje mag, dan ben je mijn vriend niet meer’. Dan wordt het relationeler.”

Volgens Meijer manipuleren we als mensen continu, omdat we ergens naar verlangen. “Je wilt gezien en geaccepteerd worden. Baby’s huilen om aandacht te krijgen. Naarmate we ouder worden, worden we subtieler. Als dat kind blijft roepen ‘Dan ben je mijn vriend niet meer’, houdt-ie niemand meer over. Dus maakt hij het kleiner: ‘Dan wil ik niet vanmiddag niet meer met je spelen.’ We stemmen af op onze omgeving, omdat we steeds beter evalueren wat reacties met ons doen.”

Manipulatie herkennen

Als typische kenmerken van manipulatie noemt Meijer zwart-witdenken, generaliseren en sterke normen benoemen. “Uitspraken als ‘je doet ook áltijd zo’ en ‘christenen horen zo te zijn’. Ook ‘ja maar…’ kan manipulatief zijn. Bijvoorbeeld als je kind geen klusje wil doen in huis, reageren met ‘ja maar ik heb jouw was al gedaan’.”

Manipulatie gebeurt vaak onbewust en subtiel. “Als bijvoorbeeld mensen uit de kerk die altijd voor anderen klaarstaan, jou vragen om iets te doen en jij wilt dat niet, dan krijg jij een schuldgevoel. In jouw beleving suggereren zij dat je als christen altijd voor elkaar moet klaarstaan.”

‘Ja maar ik heb dit al voor jóu gedaan’, is manipulatief

“Als mensen zich snel afgewezen voelen, is de kans groot dat zij jou ook manipuleren – bijvoorbeeld door meteen in de verdediging te gaan bij kritiek. Dat is niet gek, we vinden het allemaal onprettig om kritiek te krijgen. Kritiek kun je ook voorkomen door je gedrag voortdurend af te stemmen op anderen. Meisjes passen zich makkelijker aan dan jongens, gechargeerd gezegd. ‘Als je lief en aardig doet, wil iedereen je graag in de buurt hebben’. Zo leer je een patroon aan waarmee je relaties in stand houdt. Daar is niks mis mee. Maar bij te veel aanpassen, kun je jezelf verliezen.”

Als manipulatie schadelijk wordt

“Zodra je vrijheid om te kiezen en jezelf te kunnen zijn kwijtraakt, dan kan het een manipulatief patroon worden. Als je continu over je grenzen heen gaat, ben je straks doodmoe van al dat zorgen. Je bent er niet van bewust dat je iets anders verlangt en denkt: als ik maar harder werk, dan lukt het wel.”

Zolang de winst van manipulatief gedrag groter is dan de pijn, hoeven mensen niet te in actie te komen. “Ons brein werkt als water, we zoeken altijd de makkelijkste weg. Dat is handig, want het kost veel energie om bewust te worden van bepaalde patronen en daarmee aan de slag te gaan.

Ik krijg mensen te zien als hun oude patronen niet meer werken. Ze raken burned-out, moe, depressief, snel geïrriteerd. Je krijgt het niet meer zelf voor elkaar om weer rust te krijgen. Of je bent slachtoffer van manipulatie: als je bijvoorbeeld in je werk allerlei dingen op je hebt genomen, maar de werkgever nog steeds niet tevreden is. Je hoopt dat je een gezellige familie hebt, maar uiteindelijk draait het allemaal om hen. Je kunt niet meer leveren wat ze van je verwachten. Je hoopt dat het nog bijtrekt, maar dat gebeurt niet.”

Stoppen met manipulatie maakt een relatie eerlijker, omdat je niet meer meewerkt aan het creëren van een perfect plaatje

“Die hoop moeten opgeven is het meest pijnlijk, maar na afloop geeft het veel meer rust. Het maakt een relatie eerlijker, omdat je niet meer meewerkt aan een verwachtingspatroon dat niet realistisch is, waar eindeloos gemanipuleerd wordt om maar een perfect plaatje te creëren. Het volmaakte is er niet en hóeft er niet te zijn. Dat is genade.”

Grenzen aangeven

In omgaan met manipulatie is het volgens Meijer belangrijk om je eigen behoeftes duidelijk te maken. “Ga bij jezelf na: heb ik het gevoel dat ik ruimte krijg om wat te vinden, of word ik een richting ingeduwd? Doe een stap terug en bedenk wat je er zelf van vindt. Door te zeggen ‘ik wil erover nadenken’ koop je tijd en onderhandelingsruimte.

Vooral christenen zijn bang om egocentrisch te zijn, maar het helpt om helder aan te geven wat je wilt. Je partner zit bijvoorbeeld op zijn telefoon, terwijl je aandacht van hem wilt. Je zegt: ‘Je zit ook altijd op je telefoon’, maar bedoelt: ‘Ik wil je aandacht. Ik zou het op prijs stellen als je me een half uur aandacht kan geven. Ik heb je nodig.’ Iedereen vindt het fijn om dat te horen, toch? Als je duidelijk bent, krijgt de ander ruimte om te kiezen.

Duidelijke grenzen aangeven kan de relatie veranderen. Als je een collega aanspreekt op haar roddelgedrag, kan ze je anders gaan bekijken. Denk van tevoren na of je dat risico wilt lopen. Je kunt ervoor kiezen om manipulatie te accepteren. Ga je het gesprek wel aan, blijf dan dicht bij jezelf in hoe je het communiceert: dan is de kans kleiner dat de ander zich afgewezen voelt. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik vind het niet prettig verhalen over anderen te horen en zou liever over iets anders praten’.”

God staat achter ons

“Ook al blijf je hangen in een manipulatieve relatie, je bent nog steeds geliefd. Dat is het mooie aan geloof. Het uitgangspunt is dat je mag zijn wie je bent, het is niet afhankelijk van wat je doet. Mensen manipuleren elkaar, maar hebben lang niet zoveel macht als God. Hij kan ons oneindig beschermen. Degenen die ons manipuleren, kunnen ons niet neerhalen, omdat Hij achter ons staat. We mogen vertrouwen dat God ons ziet.”

Degenen die ons manipuleren, kunnen ons niet neerhalen

“In Openbaringen 3:8 staat: ‘Ik heb ervoor gezorgd dat de deur voor u openstaat, zonder dat iemand hem kan sluiten. Want ook al hebt u weinig invloed, u bent trouw gebleven aan wat Ik heb gezegd en hebt Mijn naam niet verloochend.’ We geloven dat God onze redder is, dat betekent dat de deur richting God nooit gesloten kan worden. Hij heeft al zo vaak bewezen dat Hij zal zorgen en ons nooit alleen zal laten.”

Marieke Meijer heeft een christelijke psychologenpraktijk in Almere. mariekemeijer.org

Lees ook: Heb af en toe 'Heilige Schijt' aan een ander